|
Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës e vitit 1911, është një nga momentet kryesore të periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, pasi zë një pozicion kulmor në vijimësine e pjekurisë kohore dhe përmbajtësore të kësaj lëvizjeje. Ajo përmban karakteristikat e mirëfillta të një kryengritjeje me orientim kombëtar, sepse përfshiu në qellimet e veta, një plan të mirëfilltë mbarëshqiptar tashmë të kristalizuar. Shpërthyer në një nga rajonet më të shtypura nga pushtuesi turk, ku kontradikta themelore ashpërsohej në një areal fetar krejtësisht të ndryshëm me të pushtuesit, kjo kryengritje e ngriti për herë të parë seriozisht çështjen shqiptare, në nivelin e një çështjeje të mirëfilltë nacionale në tryezat e diplomacisë europiane. Shqipëria kështu do të bëhej e dallueshme si një entitet i veçantë nacional, kulturor dhe gjeopolitik, që do të përvijohet gradualisht në skenën e diplomacisë europiane dhe ballkanike. Shqipëria fillonte të bënte pjesë seriozisht në atë familje të popujve të rajonit ballkanik, që luftuan në vijimësi nga fillimi i shekullit XIX, mbi një bazë tashmë nacionale, ndaj një pushtuesi aziatik, që i kërcënoi identitetin etno - kulturor dhe fetar, i shkatërroi qytetërimin e tyre antiko - mesjetar dhe i vuri në dyshim ekzistencen "fizike". Pushtimi osman në Shqiperi, u përjetua si një shkatërrim i atyre vlerave më të mira nacional - kulturore, që evolucioni historik shumë-shekullor autokton kishte krijuar në trevat tona. Shqipëria përbënte tanimë, një entitet të qartë dhe të dallueshem nga trevat e popujt e tjerë të rajonit. Fatmirësisht ky pushtim, ndonëse ia ndërlikoi karakteristikat dalluese, nuk i mposhti elementët themelorë që bëjnë të dallueshëm një komb. Ndër këto elemente, rezistenca kulturore është ndër më themeloret. Bërthamët kulturore dalluese të një kombi kanë qenë përherë bazat e mëvetësimit dhe të ndërgjegjësimit kombëtar. E tillë paraqitet Malësia e Madhe, si një ndër vatrat bashkudhëtare të ndërgjegjësimit kombëtar dhe kulturor të shqiptarëve në historinë e re të tyre, dhe kryengritja si shuma pozitive e një formimi të tillë nacional antiturk, karakteristik për popujt me ndërgjegje të formuar nacionale në Ballkan. Në rrugën e drejtë dhe të qartë në formim të lëvizjes së Malësisë, do të ecin në vijim edhe segmentet e tjera përbërëse të shqiptarizmës. Kjo ecje e mëvonshme e këtyre segmenteve, do të jetë një provë e qartësisë së kauzës të mirëfilltë shqiptare të Lekëve të Malësisë. Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës e vitit 1911, paraqitet si një shpërthim i dhunshëm revolucionar, i një popullsie rajonale me një pozitë politiko - nacionale, social - ekonomike dhe fetare të nënshtruar, kundër pushtuesit të atëhershëm të trevave tona. Duke filluar gradualisht si një rezistencë e paorganizuar e popullatës në kushtet e dhunimeve të rënda të statusit vetqeverisës, pas ekspeditës së Turgut Pashës së vitit 1910, ajo do të merrte karakteristikat e një kryengritjeje të mirëfilltë me pikësynime të kristalizuara nacionale në periudhen mars- gusht 1911. Synime të tilla nuk u errësuan dot as nga fakti i implikimit të shtetit fqinjë, Malit të Zi, në ngjarjet e njohura. Krahina kryengritëse, e pozicionuar në një territor fqinj me këtë shtet, me lidhje farefisnore apo krushqie me popullsinë shqiptare matanë kufirit, apo edhe popullsinë malësore malazeze, e cila nuk kishte shumë kohë, që kishte kaluar nëpër shtratin e sllavizimit, paraqitet në kushte specifike të rezistencës antiturke. Rrethanat e mësipërme kushtëzuan atë që presionit politik dhe fizik të ushtruar mbi ta, masat popullore t'i përgjigjen me një emigrim masiv drejt Malit të Zi, si e vetmja rrugë shpëtimi më e afërt. Nga ana tjetër, Mali i Zi, shteti i ri dhe i vogël ballkanik, në kërkim të formimit të identitetit të vet, do të ketë shansin për të vijuar rrugën e "ndrojtur" në shfrytëzimin e momenteve për zgjërimin territorial. Do të krijohet në këtë mënyre një situatë pak a shumë paradoksale me këto komponente: lëvizjen kryengritëse të malësorëve shqiptarë; emigrimin e familjeve malësore në kërkim të shpëtimit në territorin gjeografikisht më të afert për momentin; një shtet i huaj i detyruar të respektojë të drejtat e azil-kërkuesve; qarqe politike nacional-shovene që mendojnë dhe veprojnë për shfrytëzimin e lëvizjes antiturke të popullates së mjeruar fqinje; një sovran i detyruar nga politika e Fuqive të Mëdha, të respektojë dhe të përbetohet zyrtarisht për ruajtjen e asnjanësisë; një shtet tiranik që dhunon barbarisht nështetasit e vet të nënshtruar; shqiptarë që e konceptojnë në mënyra të ndryshme shtetin pushtues dhe imperativin nacional. Këto linja të kompleksitetit të ngjarjes, do të mund të pozicionohen nëpërmjet një paraqitjeje rigoroze të fakteve historike, të cilat u përkasin burimeve të ndryshme arkivore dhe bibliografike. Punimi që po i paraqesim sot lexuesit, është fryt i një pune disavjeçare kërkimore në arkivat e shtetit shqiptar, të Republikës së Austrisë, të Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe dhe Italisë. Ai pretendon t'i japë një konfigurim të ri ngjarjes, nëpërmjet një rreshtimi të ngjeshur dhe besnik të fakteve. Problemi në trajtim nuk ka qenë deri më tani objekt i një shqyrtimi të tillë kompleks. Megjithatë, duke filluar nga vitet që pasuan ngjarjet dhe sidomos me konsolidimin e shtetit shqiptar në periudhën e Pavarësisë, ai ka qenë objekt i trajtimeve nga më të ndryshmet nga historianë, njerëz të shquar të letrave shqipe, kronikanë të huaj etj. Një kontribut të jashtëzakonshëm në evidentimin e ngjarjeve kanë luajtur personalitetet e shquara të albanologjisë, të cilët, ndër revistat kryesore të klerit katolik "Hylli i Dritës", "Leka" etj, pasqyruan me një përkushtim shembullor epopenë e malësorëve shqiptarë të vitit 1911. Problemi ka qenë objekt i disa trajtesave në formë artikujsh studimorë nga historiografia shqiptare e pas 1944-ës. Gjithashtu, historianë të ndryshëm të huaj që janë marrë me trajtimin e çështjes shqiptare në periudhën korresponduese, por edhe gjatë shqyrtimit të temave specifike të marrëdhënieve ballkanike apo politikave përkatëse të Fuqive të interesuara në rajon, i kanë kushtuar një vëmendje të posaçme ngjarjeve shqiptare të 1911-ës. Informacionet respektive për këtë, do të jepen në bibliografinë e plotë të punimit. Puna për hartimin e kësaj monografie është mbështetur në një shqyrtim të kujdesshëm të literaturës së lartpërmendur, dhe veçanërisht në burimet e reja arkivore që më mundësuan të krijoj një tablo të plotë të ngjarjes. E një rëndësie të jashtëzakonshme për ne studiuesit e rinj të historisë së Shqipërisë, ishte puna në Arkivin e Shtetit në Vjenë (HHStA Politisches Archiv) dhe sidomos në Arkivin Nacional të Anglisë, Uellsit dhe Mbretërisë së Bashkuar (Public Record Office), ku ruhet tani, ajo që mund ta quajmë më të drejtë kujtesa botërore. Mund të them pa frikë, se sikurse edhe në Arkivin e Shtetit në Vjenë, edhe në arkivin kryesor birtanik, gjënden enigmat e historisë moderne dhe bashkëkohore të Shqipërisë, të ruajtura në mijëra dokumente, kryesisht të Foreign Office-it, gjënden realitetet e historisë së vërtetë të popullit tonë që, fatkeqësisht, deri më sot është shkruar me një frymë të shtrembëruar dhe antishqiptare. Për Kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911, sot në këtë arkiv gjënden kryesisht tri dosje të plota me rreth 550 faqe secila, përkatësisht, dosjet 1228, 1229, 1230 të Foreign Office. Dokumentet e ruajtura i përkasin, në pjesën dërrmuese, diplomacisë britanike, por në to gjënden edhe nota të caktuara të rëndësishme të qeverive turke, malazeze, serbe etj. I një rëndësie të posaçme paraqitet letërkëmbimi mjaft i gjërë i Edith Durham-it me konsullin e përgjithshëm anglez në Trieshte, Spence, që përbën, sipas mendimit tim, qëndrimin më realist dhe më miqësor ndaj çështjes shqiptare. Nga ana tjetër, diplomatët anglezë, përkatësisht Akers-Douglas në Cetinë, zëvendës-konsulli Suma në Shkodër, vetë ministri i jashtëm Edward Grey, ambasadorët dhe të ngarkuarit me punë britanikë në Vjenë, Kostandinopojë, Romë, Beograd, Shën Petersburg, Berlin etj., mundësojnë të zgjerohet dhe të hidhet dritë e re, më e plotë, mbi kuadrin diplomatik të kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës së vitit 1911, e cila mund të thuhet tashmë pa frikë, ndryshoi mënyren e shqyrtimit dhe të konceptimit të çështjes shqiptare në përgjithësi nga diplomacia ndërkombëtare. Nga ky moment çështja shqiptare do të mund të trajtohet realisht si çështje e veçantë e diplomacisë europiane, d.m.th. qëllimet e qarta nacionaliste të kryengritësve malësorë i bënë tashmë të dallueshëm shqiptaret si subjekt i nënshtruar, nga shqiptarët subjekt besnik i Perandorisë, bënë të dallueshme Shqipërinë nga Turkia. Ajo që më ka befasuar më shumë është madhështia e kryengritjes. Dokumentet arkivore dhe sidomos korrespondencat e gazetës "The Times" të kësaj kohe, nga Podgorica, Cetina, Shkodra, Kostandinopoja dhe Vjena, më kanë mundësuar për herë të parë të krijoj një tablo të plotë të epopesë së Lekëve të Malësisë, që në të vërtetë ka qenë në përmasat e një legjende. Mund të them pa frike se kemi ditur shumë pak nga madhështia e veprës së tyre për Shqipërinë. E re tjetër në këtë holumtim mund të quhet konceptimi i ndryshëm i shkaqeve të kryengritjes që nuk janë shkaqe artificiale por reale, bazuar jo në intrigat e Malit të Zi, sa në mprehjen e kontradiktës themelore në këtë rajon. Trajtimi i qëndrimit të Malit të Zi në dritën e re të fakteve do të mund të largohet nga kontrasti bardh e zi. Gjithashtu, do të mund të hidhet dritë e re dhe e plotë mbi rolin e madh nacionalist të klerit katolik, që u bashkua në masë me kryengritësit dhe luajti në momente të caktuara, rolin e mediatorit pro çështjes shqiptare. Ismail Qemali ishte një figurë e madhe e përfshirë gjërësisht në përkrahje të Kryengritjes shqiptare të malësorëve, në orientimin e drejtë të tyre dhe në ndriçimin e diplomacisë europiane mbi problemin shqiptar. Kjo veprimtari do të mund të jepet tashmë e plotë. Kopja e origjinalit të Memorandumit të Greçës dhe bashkëngjitur me të, letra drejtuar Edward Grey-it, shkruar në gjuhën frënge me dorë, dhe vulosur me gishtërinjtë e vulat përkatëse të Ded Gjo' Lulit e 19 krerëve të tjerë të kryengritjes, më duket se është një gjë e re, që i sillet dokumentacionit të historisë kombëtare. Punimi është hartuar në konsultim të drejtëpërdrejtë me udhëheqësin e disertacionit, Dr. Mikel Prennushi, dhe me Prof. Dr. Walter Höflechner i Universitetit të Gracit (Austri). Autori dëshiron të falenderojë përzëmërsisht për ndihmën e kualifikuar konsultuese, Dr. Steven Smith sekretar akademik i Institutit të Kërkimeve Historike (IHR) të Universitetit të Londrës, studiuesit Willy Kamsi e Dom Nikë Ukgjini, Prof. As. Dr. Nezir Bata, Prof. Dr Trifon Ziu, Lec Zadeja, redaktorin letrar Tefë Topalli. Punimi synon të sjellë një ndihmesë të re në fushen e studimeve mbi historinë e Shqipërisë, të çliruar tashmë nga vargonjtë e kornizave të ideologjizuara, e lirë në hulumtimin e realitetit historik të një populli të lashtë të Ballkanit. Synimi im ka qenë vetem paraqitja sa më e vërtetë e fakteve, me qëllimin e parë e themelor, atë të përballimit të realitetit dhe të së vërtetës historike, si një domosdoshmëri për vetgjykim të saktë dhe të orientuar patriotik. Do të dëshiroja që realizmi në vlerësimin e historisë sonë, të jetë i vetmi orientim i historiografisë shqiptare, pasi ky realizëm do t'u mundësojë shqiptarëve të çlirohen edhe nga prangat e tjera të komplekseve të errësirës orientale. Vlerësimi saktë i së kaluarës, i ngjarjeve pozitive dhe negative, i orientimeve të sakta dhe të pasakta, në rrugëformimin e kombit tonë, do të mund t'i sherbejë vetëm vetkorigjimit, përparimit dhe përcaktueshmërisë së saktë të së ardhmes sonë si komb i njësuar dhe i ndërgjegjësuar. Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 është një nga ngjarjet më me rëndësi të historisë së re shqiptare dhe në veçanti, momenti më i dallueshem i lëvizjes rilindëse në krahinën e Shkodrës. Shkaqet e kësaj kryengritjeje duhen kërkuar në veprimtarinë drastike dhe inkonsekuente të qeverisë së Turqve të Rinj në Shqipëri, që pati si pasojë një trazirë të përgjithshme dhe një lëvizje revolucionare në vend. Prirjet panislamike dhe propaganda antikatolike e pushtuesit turk, si dhe qëndrimi jo i sinqertë i qeverisë së vilajetit të Shkodrës ndaj marrëveshjeve të vitit 1910, i nxitën malësorët në një kryengritje me karakter kombëtar dhe në një lloj aleance me Malin e Zi. Kryengritja shpërtheu në kushtet e dhunimeve të përsëritura të statusit vetëqeverisës të krahinës nga qeveria e Turqve të Rinj. Ajo u provokua nga ligjet e shpallura prej regjimit të ri, që pretendonte të zbatonte deri në fund politikën e vjetër fiskale mbi popullsinë e varfëruar tej mase, vendosjen e taksave të reja tepër të rënda, rekrutimin me forcë të shqiptarëve në ushtrinë turke, vazhdimin procesit të çarmatimit të plotë të vendit, shtrirjen e kontrollit absolut mbi të gjithë Shqipërinë, përfshirë edhe ato rajone të cilat kishin gëzuar gjithmonë disa privilegje. Një përpjekje e tillë krijoi veçanërisht në Malësi një situatë të dëshpëruar për popullaten shqiptare, si në planin e të drejtave politiko- kulturore, ashtu edhe në planin ekonomiko-shoqëror. Situata në fakt ishte pjesë përbërëse e tërësisë së gjendjes së krijuar në vilajetet shqiptare me rastin e politikës osmanizuese e niveluese që kishte ndërmarrë qeveria e re osmane. Por në këtë rajon situata ndërmerrte nota më të theksuara në kahun negativ, pasi dhuna dhe diskriminimi ushtroheshin mbi ekzistencen e disa të drejtave të paracaktuara të karakterit ekonomik, social dhe kulturor- fetar, të fituara në shekuj nga popullsia malësore e Mbishkodrës. Procesi i osmanizimit të detyruar do të thoshte jo vetëm thellim i mëtejshëm i statusit të nënshtruar nacional-kulturor të shqiptarit malësor, por zhdukja e këtyre të drejtave të paracaktuara, pati pasoja të drejtëpërdrejta në rëndimin deri në katastrofë të gjendjes ekonomike dhe sociale të krahinës malore shkodrane. Nga ana tjetër, për shqiptarët, veçanërisht për malësorin, dorëzimi i armëve kishte një kuptim të veçantë. Të çarmatosje malësorët shqiptarë nënkuptonte deklarimin e nënshtrimit të tyre ndaj armikut shekullor, mbasi mbajtja e armëve pa iu nënshtruar kontrollit apo kufizimeve qeveritare ishte një lloj privilegji shumë i vjetër i popullatës së disa rajoneve malore shqiptare. Kundërshtimi prej anës së shqiptarëve për të dorëzuar armët ishte një provë se arma për ata përfaqësonte diçka më tepër se një instrument të thjeshtë mbrojtjeje, dhe mbledhja e saj nga autoritetet përbente një ofendim personal apo individual. Arma për shqiptarin përfaqësonte një sistem të gjërë kompleks të garancish ndaj të drejtave të individit, që ligjet e atëhershme në fuqi në Perandori nuk i mbronin, përfaqësonte një sistem të gjërë kompleks që mbronte dhe respektonte nderin e shqiptarëve, të kërcënuar në mënyra nga më të ndryshmet prej armiqsh të brendshëm dhe të jashtëm, ndaj dhe ata nuk ishin të gatshëm të bënin lëshime. Megjithatë, mbledhja e armëve, përjashtimi nga taksat dhe nga shërbimi ushtarak i detyrueshëm, ishin vetëm shkaqe dytësore, shkaqe të rastësishme të këtij revolucioni. Shkaku kryesor i kryengritjes shqiptare të vitit 1911 duhet kërkuar në bazen e të gjithë zhvillimeve të përgjithshme politike, ekonomike dhe shoqërore, duhet të kerkuar në krizën morale, të fshehur më parë, por të nxjerrë në dritë befas nga procesi rinovues politik që përfshiu perandorinë, nga një lloj lirie e fjalës që e shoqëroi papritur këtë proces, nga zhvendosja e thellë e interesave ekonomike e shkaktuar nga ardhja në pushtet e partisë së Turqve të Rinj. Shqiptarët, pasi kishin luftuar me këmbëngulje për ripërtëritjen e Kushtetutës, nuk mund të toleronin që po kjo kushtetutë të përdorej si një mjet interpretimi përkundër parimit të nacionalitetit, të cilin e sanksiononte edhe ajo vetë; shqiptarët nuk mund të pranonin që kjo Kushtetutë të shërbente si një mjet interpretimi i përkundërt me të drejtat e shpallura të nacionaliteteve të veçanta. Gjendja e krijuar në Shqipëri, në tëresi, zgjoi dëshirat dhe vullnetin e patriotëve shqiptarë për të bërë përgatitjen e kërkuar nga momenti, në mënyrë që të përballohej kjo valë më e fundit e pushtuesit aziatik. Kështu, gradualisht, ata filluan përgatitjet për një kryengritje të përgjithshme në vitin 1911, e cila, ndryshe nga kryengritja rajonale e vitit 1910, do të përfshinte të gjitha krahinat. Krahina jonë e Malësisë ishte e projektuar të përfshihej në këtë kryengritje të përgjithshme për faktin e njohur të qënies përherë, një bërthamë e qëndrueshme e qëndresës shqiptare, ashtu edhe për një precipitim paraprak të kontradiktave themelore në këtë rajon, që nga gushti 1910, si rezultat i masave të ekspeditës së Shefqet Turgut Pashës. Ishte e qartë që suksesi i lëvizjes kombëtare mund të sigurohej vetëm nëpërmjet një organizimi të qendrueshëm në shkallë nacionale, duke bashkuar të gjitha veprimtaritë kundër pushtuesve turq, mbi bazën e një programi politik. A ishte organizimi i nacionalistëve shqiptarë në atë shkallë sa të arrinte një organizim të tillë mbarëkombëtar të kryengritjes së vitit 1911? Mund të themi pa frike se ky organizim linte për të dëshiruar dhe komitetet e fshehta shqiptare nuk kishin arritur në një shkallë të kënaqshme koordinimi të veprimtarisë. Përveç kësaj, ndërgjegja nacionale e popullit në tërësi, vuante nga sëmundja komplekse e mosformimit të plotë, shkallës së ulët kulturore-arsimore dhe e konceptimit të ndryshëm të imperativit nacional dhe e vlerësimit të pushtuesit shekullor. Duhet të pranohet se, deri në këtë moment, Lëvizja Kombëtare Shqiptare ishte e diktuar për një pjesë të konsiderueshme të saj, nga interesat partikulariste lokale, çka do të thotë se ende nuk ekzistonte një autoritet i përgjithshëm i njohur shqiptar, i cili do të mund të bashkërendonte dhe drejtonte zgjidhjen e çështjes nacionale. Nga ana tjetër, krahinat dhe fiset e ndryshme malësore shqiptare vazhdonin të vepronin në mënyrë të pavarur, sipas gjykimeve të lira dhe në mbrojtje të interesave të veta partikulariste. Sidoqoftë, në kapërcyellin e viteve 1910-1911, në qarqet më të përparuara nacionaliste ishte pjekur ideja e organizimit të një kryengritjeje të përgjithshme dhe si ditë e përafërt ishte caktuar pranvera 1911. Për këtë komitetet e fshehta rifilluan aktivitetin e tyre për përgatitjen e një kryengritjeje të përgjithshme, duke e koordinuar aktivitetin e vet me atë të shoqatave patriotike të emigrantëve dhe të komiteteve të reja kryengritëse në krijuara jashtë Shqipërisë, në qytete të ndryshme të Italisë, Greqisë dhe të Malit të Zi. Patriotët shqiptarë zhvilluan njëkohsisht një fushatë të gjërë propagandistike për të bërë të njohur para opinionit publik europian karakterin dhe kërkesat e lëvizjes kombëtare shqiptare. Megjithatë, duke qenë se Shqipëria përbënte një nyje të kundërshtive ndërkombëtare, Fuqitë e Mëdha dhe vendet fqinje ballkanike, ishin në një mendjeje, secili për interesat e veta, në një pikë: atë të pengimit dhe likuidimit të lëvizjes shqiptare, sepse interesi i tyre parësor ishte ruajtja e status- quo-së. Nga ana tjetër, politika tradicionale e Fuqive ndaj Shqipërisë, nuk merrte aspak në konsideratë faktin që ndërgjegja kombëtare e popullit shqiptar ishte formuar dhe bënin përpjekje për ta orientuar lëvizjen kombëtare në udhën e politikës së tyre. Por a mund të jenë në pajtim përherë parashikimet me realitetin e ngjarjeve në shoqëri? Siç është edhe e kuptueshme, parashikimet shpesh zhvleftësohen nga gjendja reale, mosperceptimi i saktë i saj apo edhe ndërhyrja e faktorëve të paparashikuar. Një gjë e tillë është e lidhur me "kushtet e veprimtarisë së laboratorit shoqëror". Kjo ndodh sepse këto "kushte" përmbajnë në thelb relativitetin që e shoqëron në vijimësi. Rrethanat në të cilat u zhvillua ekspedita turke e vitit 1910 i dhanë mundësinë Malit të Zi të ndërhynte në zhvillimet politike në Malësinë shqiptare. Qindra malësorë, gjatë vitit 1910 dhe fillimit të vitit 1911, kaluan kufirin malazez për t'i shpëtuar terrorit të vendosur nga autoritetet e Turqve të Rinj, me shpresën për të gjetur strehë mbrojtjeje dhe aleatë. Qeveria e Malit të Zi i mbështeti malësorët shqiptarë sepse synonte t'i përdorte ata si pararojë në luftën kundër Turqisë dhe për të hapur në këtë mënyrë rrugën pushtimit të Shqipërisë Veriore. Nën presionin e Cetinës, që synonte ta zhvishte kryengritjen e planifikuar nga karakteri i saj nacional, duke e mbatjur atë në suazat e interesave të saj, malësorët e emigruar atje, qenë të detyruar të rifillonin kryengritjen para afatit të vendosur nga komitetet. Kështu, kryengritja antiosmane e vitit 1911, filloi para kohe dhe nuk mundi të përhapej në të gjithë Shqipërinë etnike. Ajo përbën një nga përpjekjet më të rëndësishme të shqiptarëve për të fituar autonominë. Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 shpërtheu në ditët e para të pranverës, d.m.th. para momentit të caktuar nga udhëheqësit nacionalistë, në kushtet e grumbullimeve të njëpasnjëshme të kontradiktave ndërmjet pushtuesit shekullor osman, përkeqësimit katastrofik të situatës ekonomike të malësorëve, sidomos në dimrin e viteve 1910-1911, e dëshpërimit të grumbulluar tek kjo popullatë pas disa muajsh të tëre dhunimi sistematik, ndjekjesh dhe mërgimesh në dhé të huaj. Të dhënat arkivore dhe dëshmitarët më të besuar të kohes na sugjerojnë se pikërisht në këtë kohë malësorëve u ishte premtuar asistencë dhe kontribut i veçantë me armatim nga ana e Malit të Zi (apo prej segmenteve të caktuara politiko- ushtarake të këtij shteti), dhe një ndihmë e premtuar nga ana e gjeneralit italian, Ricciotti Garibaldi. Nga ana tjetër, ata shpresuan më kot edhe në një lloj ndërhyrjeje nga ana e Perandorisë Austro-Hungareze, në rastin e ndonjë ndërlikimi të mundshëm të situatës së tyre ushtarake. Mali i Zi duhet ta ketë nxitur shpërthimin e kryengritjes ndonjë javë para momentit të vendosur nga udhëheqësit shqiptarë, me qellimin për ta mbajtur atë thjesht një kryengritje rajonale dhe për të destabilizuar rajonin më të afërt që synonte në planin e saj të zgjerimit territorial. Kështu, nga çështja malësore, Mali i Zi synonte të nxirrte një casus belli për zgjerime territoriale. Megjithatë, siç doli edhe nga trajtimi, shpërthimi i kryengritjes dhe tërheqja e vëmendjes së shteteve europiane, ndodhi para se vetë Mali i Zi të ishte i gatshëm për ta mbështetur realisht një kryengritje të tillë për qëllimet e veta shoviniste, gjë që e çorientoi taktikisht veprimin politiko-diplomatik të këtij shteti. Ky është një realitet, i pohuar edhe nga dëshmitarja më e besueshme dhe më e paanshme e ngjarjeve, Edith Durham. Malësorët e ndershëm dhe të drejtë shqiptarë, që nuk kishin fare dijeni për planet e malazezëve, luftuan vetëm për të fituar autonominë për veten e tyre dhe nuk ndoqën në asnjë rast urdhërat e oficierëve malazezë, që ishin dërguar për t'i këshilluar.1 Planeve shoviniste malazeze malësorët iu përgjigjen duke ngritur flamurin shqiptar në majen e Bratilës së Deçiqit. Udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, mbasi kryengritja shpërtheu para kohe, nuk qëndruan pasivë. Ata u drejtuan nëpër Europë për të siguruar përkrahje dhe ndihmë të shpejtë, në mënyrë që kryengritja të përfundonte me sukses dhe të arrinte që Europa të njihte Shqipërinë dhe të drejtat e saj. Kryengritja që shpërtheu me 24 mars të vitit 1911, në Malësinë e Madhe, pra, nuk shpërtheu si rezultat i intrigave të Malit të Zi, por, në radhë të parë, si rezultat i precipitimit të kontradiktës themelore në Shqipëri, skajshmërisë së këtij precipitimi në vatren më veriperëndimore të vendit, ku dhuna e ushtruar në vijimësi, mosrealizimi i premtimeve për një zgjidhje të kërkesave të malësorëve, gjendeshin në kufij të patolerueshëm. Mosndodhja e faktorit subjektiv, organizues mbarëshqiptar në lartësinë e kërkesave të momentit, bëri që kryengritja të mbahej e ndezur në ketë krahinë dhe vetëm me shpërthime të përkohshme në pjesët e tjera të Shqipërisë. Nga ana tjetër, ky faktor, së bashku me ekzistencën e dozave të caktuara të fanatizmit të ushqyer nga pushtuesi, bënë që të mund të gjenden edhe individë, të cilët guxuan të ngrihen kundër shqiptarëve çlirimtarë. Kryengritja u zhvillua në një periudhë kohore që shtrihet nga 24 mars 1911 deri më 4 gusht 1911. Në këtë shtrirje kohore, duke u bazuar në intensitetin e kryengritjes dhe ndërhyrjet e faktorëve të ndryshëm të jashtëm e të brendshëm, kryengritja mund të ndahet në këto faza kryesore: Faza e parë përfshin periudhën nga 24 marsi deri më 14 maj 1911 dhe karakterizohet nga një zhvillim krejtësisht i suksesshëm i operacioneve kryengritëse në të gjitha vijat e frontit. Sukseset kryengritëse i detyruan turqit të tërhiqen nga pozitat e tyre fushore dhe malore dhe të ndryhen në pozitat e përforcuara ushtarake. Kryengritja u shoqërua në veprimet e saj nga të gjitha fiset e Malësisë, nuk pati një komandë të përgjithshme, por vetëm një marrëveshje koordinuese në mes fiseve malësore. Momenti i parë kulmor që vulos karakterin e kryengritjes është ngritja e flamurit shqiptar me 6 prill në Bratilë të Deçiqit. Veprimet luftarake të kryengritësve shqiptarë, në këtë fazë të parë, do të zgjojnë vëmendjen dhe interesin e forcave nacionaliste shqiptare dhe posaçërisht vëmendjen e diplomacisë ndërkombëtare, e cila në këtë moment ishte tepër e interesuar në ruajtjen e status-quo-së politike të Perandorisë Turke. Shpirti i kryengritjes së vitit 1911 qe Dedë Gjo' Luli, i njohur ndryshe edhe si "Heroi i Traboinit". Dedë Gjo' Luli ishte një burrë energjik me karakter të fortë, që nuk bëri kurrë asnjë lëshim në kurriz të të drejtave të malësorëve dhe të shqiptarëve në përgjithësi, madje edhe atëherë kur iu nënshtrua kërcënimeve nga më të rënda. Për të zbutur intransigjencën e tij, iu ofruan shuma të konsiderueshme në të holla, si nga Turkia ashtu edhe nga Fuqitë e tjera të huaja të interesuar ngjarjet shqiptare, por ai asnjëherë nuk u mposht2 Rifillimi i operacioneve turke në shkallë të gjërë më 14 maj, me rastin e ardhjes së përforcimeve ushtarake, mendojmë se e futi rrjedhën e Kryengritjes në një fazë të dytë që shtrihet nga kjo datë deri në prag të 23 qershorit 1911. Ballafaqimi ushtarak do të jetë në përmasa shumë të mëdha, për faktin e një angazhimi madhor forcash ushtarake të freskëta nga ana e pushtuesit, që ishin disa herë më të mëdha se forcat kryengritëse. Ballafaqimi në këtë fazë do të ketë rëndësi vendimtare në planin strategjik ushtarak, sepse do të përcaktojë në një farë mase rrjedhën e mëtejshme të ngjarjeve. Kryengritësit e panënshtruar do të vazhdojnë qëndresën në rajonet më të papushtueshme për armikun, duke e bërë gjithnjë e më të largët për pushtuesin, fitoren e plotë. Por gjendja ushtarake do të ketë pasoja edhe në situaten politiko-diplomatike të rajonit, sepse do të angazhojë seriozisht Fuqitë më të interesuara, të ndërrmarrin lëvizjet e veta më me kujdes dhe të mund ta veçojnë çështjen shqiptare si një nga problemet më të rëndësishme të kohës për Perandorinë Osmane. Ardhja e figurave më të shquara të nacionalizmës më të vetëdijshme shqiptare, Luigj Gurakuqi Hilë Mosi, Ismail Qemali dhe Nikolla Ivanaj në shtabet kryesore të kryengritësve dhe refugjatëve shqiptarë, mbështetja e plotë e kryengritësve nga masa e shëndoshë e qytetarëve shkodranë në mërgim (Risto Siliqi, Nush Koçi, Spiridion Kacarosi etj. etj.), do të lejojë të përvijohet një qëndrim i mirëfilltë politik i qartë nga ana e kryengritësve, që do të kurorëzohet në Memorandumin e Greçes më 23 qershor 1911. Pikërisht në malet ku kryengritësit luftonin në mënyrë të paepur kundër armikut, u mblodhën personalitetet më të shquara shqiptare, te cilët ia arritën t'i jepnin kryengritjes, atë që nuk ishte arritur për të gjitha lëvizjet popullore pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit: një program politik të njësuar kombëtar. Kuvendi i udhëheqësve të kryengritësve malësorë dhe nacionalistëve më të shquar, do të shënojë një moment kthese në planin e trajtimit politiko-diplomatik të kryengritjes. Përfundimisht do të jetë tashmë i qartë pozicioni programor autonom antiturk i kryengritësve, të cilët që në fillesat e veprimtarisë e kishin shkëputur aktivitetin e tyre politik dhe ushtarak nga qëndrimi i shtetit ku ata kishin qenë të detyruar të gjenin strehim. Nga ky moment, kryengritja do të hyjë në fazën e tretë dhe përfundimtare, atë të sensibilizimit të plotë të diplomacisë për çështjen kombëtare shqiptare dhe të përfundimit të plotësimit të kërkesave të tyre programore. Mund të thuhet se nga ky moment çështja shqiptare do të mund të trajtohet si një rast i veçantë i së drejtës kombëtare, nga diplomacia ndërkombëtare. Sikurse edhe në kryengritjen e vitit 1910, edhe në atë të vitit 1911, nuk u arrit të krijohej një udhëheqje e përgjithshme, e njësuar kombëtare. Nga fundi i kryengritjes, në qershor, kemi një përpjekje të tillë, por atëherë ishte mjaft vonë dhe udhëheqësia mbeti vetëm në kuadrin politik. Në Memorandumin e Greçes, ose "Librin e Kuq", u miratuan kërkesat për krijimin e një province autonome shqiptare, përkatësisht bashkimin e të katër vilajeteve në një të vetëm. Memorandumi i Greçes pati një rëndësi të posaçme pasi doli nga gjiri i kryengritjes dhe u përshkua nga karakteri kombëtar. Ndonëse kërkesa për një provincë autonome shqiptare ishte e kualifikuar si e moderuar, duke pasur parasysh se ekzistonte edhe parapëlqimi i shtetit autonom shqiptar, ajo paraqitej më e mundshme për t'u pranuar dhe do të ishte e mjaftueshme politikisht për të parandaluar në çdo moment të ndryshimit të status quo-së, copëtimin e trojeve kompakte etnike shqiptare. Memorandumi i Greçes, pra e shndërroi dhe e zgjeroi çështjen shqiptare më 1911, nga një çështje e paqësimit të Malësorëve, në një çështje më të gjërë: atë të ndërmarrjes së reformave që duhet të shtriheshin në të gjithë Shqipërinë. Qeveria turke, e cila i frikësohej para së gjithash karakterit kombëtar të lëvizjes, vendosi atëhere të bënte tratativa me udhëheqësit e fiseve kryengritëse të Hotit, Grudës, Kelmendit, Kastratit, Shkrelit etj., duke u përpjekur që të shmangte fillimin e negociatave mbi bazen e Memorandumit të Greçes. Qeveria turke dhe Fuqitë e Mëdha, duke e kuptuar seriozitetin dhe rëndimin e situatës vendosën të shpëtonin interesat e tyre në Gadishullin Ballkanik, duke bërë të gjitha përpjekjet për të shuar kryengritjen sa më shpejt që të ishte e mundur. Fuqitë e Mëdha, mbasi Turkia pranoi të modifikonte listen e lëshimeve, vendosën që të ftonin qeverinë malazeze të këshillonte malësorët refugjatë në territorin e saj që të ktheheshin në vatrat e tyre. Në këtë mënyrë arriheshin disa qëllime të shumëfishta: ruhej integriteti territorial i Perandorisë Osmane, nyja më e rëndësishme kjo për ruajtjen e status-quo-së; Fuqitë e Mëdha përfshiheshin drejtpërdrejtë në zgjidhjen e problemit dhe në garantimin e të drejtave të dhëna malësorëve kryengritës; garantohej dhe lidhej më mirë përgjegjshmëria e Malit të Zi në zhvillimet politiko-diplomatike ndërkombëtare. Kryengritja e vitit 1911 nuk u përhap në masën e duhur dhe mbeti e kufizuar në Malësinë e Madhe. Arsyeja duhet kërkuar në mungesën e organizimit të një udhëheqësie kompaktësisht të ndërgjegjësuar shqiptare në shkallë kombëtare. Nga kjo mangësi themelore duhet gjurmuar më pas fillimi i parakohshëm i kryengritjes, mosorientimet e sakta të segmenteve të caktuara të shqiptarizmës gjatë zhvillimit të saj, dhe mund të kuptohet pse propaganda e Turqve të Rinj gjeti hapësira, qoftë edhe të përkohshme e të kufizuara, në truallin shqiptar. Kryengritja e vitit 1911 përfundoi me njohjen e disa konçesioneve ndaj shqiptarëve malësorë. Xhonturqit u përpoqën me të gjitha mënyrat të shmangnin një marrëveshje të vetme me shqiptarët. Qeveria ia arriti të bëjë marrëveshje lokale me kryengritësit. Autoritetet turke u njohën në teori malësorëve pothuajse të gjitha kërkesat e tyre: amnistinë e përgjithshme, mbajtjen e armëve, përjashtimin nga taksat, ndërtimin e rrugëve, hapjen e shkollave, njohjen e gjuhës shqipe në administratë, privilegje të rëndësishme në shërbimin ushtarak etj. Por shqiptarët e dinin mirë se nuk mund të shpresonin shumë në fjalët e turqve. Në mes Turve të Rinj dhe atyre të vjetërve nuk kishte ndonjë dallim thelbësor, mbasi tradhëtia dhe gënjeshtra ishin baza e mënyrës së tyre të jetesës dhe të veprimit politik. Sikurse edhe pritej, premtimet mbetën në letër, ekspeditat ndëshkuese vazhduan edhe më tutje, ndërsa situata do të bëhej nga dita në ditë më e nderë. As shkollat në gjuhë shqipe, as rrugët nuk u hapën dhe as funksionarë vendorë nuk u emëruan në Shqipërinë e Veriore. Pas përfundimit të paqes, qeveria turke filloi pastrimin e fushës së aktivitetit të vet nga shqiptarët; u ndërmorr një gjueti e rreptë kundër kontrabandës së armëve, ndaj gazetave shqiptare; u burgosën dhe u nxorën jashtë Perandorisë kundërshtarët politikë dhe nuk u lejua të flitej më për çështjen shqiptare. Pra, lëshimet që bëri qeveria xhonturke nuk realizuan objektivin e krijimit të një province autonome shqiptare. Më gjithë sa u tha më sipër, kryengritja e vitit 1911 pati rëndësinë e vet mbasi e detyroi qeverinë xhonturke që për herë të parë të ulej në bisedime me shqiptarët dhe të nënshkruante një marrëveshje mes të barabartësh, që përbënte një bazë të parë juridike për kërkesat e ardhshme autonomiste të patriotëve shqiptarë. Një fitore tjetër e rëndësishme e kryengritjes ishte themelimi i një ndërgjegjeje politike prej masave të gjëra të popullsisë shqiptare. Arritjet e kryengritjes krijuan në këtë mënyrë një bazë të rëndësishme për një kryengritje të re në të ardhmen dhe rrethet patriotike filluan të mendojnë seriozisht për organizimin e një kryengritjeje të re. Cili është qëndrimi i Malit të Zi? Kemi të bëjme me një qëndrim krejtësisht të pa-pozicionuar qartë. Në radhë të pare, në thelbin e politikës së jashtme të këtij shteti ishte synimi për të luajtur një rol aktiv në rajon dhe për një shtrirje territoriale, që do të mundesonte një ekuilibrim të pozicionit të tij strategjik në Ballkan. Nga ana tjetër, ishte pamundësia praktike për të ndërmarrë për momentin një veprim të pavarur ushtarak ndaj Perandorisë Turke. Kjo pikësëpari për faktin e një dobesie të përgjithshme në aspektin e fuqisë të vet si shtet, gjithashtu edhe për mosmbështetjen nga faktori i jashtëm ndërkombëtar i një nisme të tillë. Duhet të merret fare mirë parasysh se në kohën për të cilën po flasim, marrëdhëniet malazezo-serbe ndodhen në pikat më të ftohta të zhvillimit për shkak të ekzistencës së kontradiktave dinastike dhe për arsye të ndeshjes së planeve strategjike të zgjerimit të mbretërive të tyre të reja, në drejtim të tokave shqiptare. Kështu, Mali i Zi, në një pamundësi gati absolute për të vepruar individualisht për realizimin e objektivave strategjike, para mundësisë së mbylljes së sferës së ekspansionit nga Serbia në një moment të caktuar, do të ketë (siç deshmohet edhe nga dokumentacioni i kohës), të paktën në planin zyrtar, një qëndrim favorizues ndaj çështjes së malësorëve shqiptarë. Kështu jodrejtëpërdrejtë Mali i Zi ndërmori mbrojtjen e malësorëve dhe e ndërkombëtarizoi çështjen. Më këtë u detyrua Turqia të ulej në tavolinën e bisedimeve. Kjo nuk do të thotë se në Mal të Zi në këtë kohë nuk pati forca dhe qarqe të caktuara, që nuk u munduan ta shfrytëzonin lëvizjen për qëllimet e këtij shteti. Por ata siç duket ndodheshin nën një kontroll të fortë nga politika zyrtare e Krajl Nikollës, e cila nuk mund t'i lejonte të shkapërcenin masën e veprimtarisë së lejuar nga faktori ndërkombëtar. Është e një rëndësie të veçantë në këtë kontekst, të mund të ishte e qartë se kush ishte armiku parësor i Shqipërisë për momentin, dhe se a ishte e natyrshme dhe e arsyeshme një aleancë e përkohshme taktike me Malin e Zi. Është absolutisht e drejtë të përcaktohet se çlirimi nga dhunuesi aziatik shumëshekullor dhe jo aleanca me te, duhej të përbënte qëndrimin e shqiptarit përparimtar më 1911. Nga ana tjetër, duhet të merret parasysh përvoja tradicionale e fitoreve të revolucioneve nacionale antiturke në Ballkan, d.m.th. mbështetja reciproke e aleancave ndërballkanike, si rrugë e arsyeshme dhe më e sigurtë. Nga sa del nga dokumentacioni dhe dëshmitë më të besueshme të kohës, malësorët shqiptarë e patën krejtësisht të qartë këtë nyje kryesore në qëndrimin e tyre dhe vendosën në plan të parë interesat e larta të Shqipërisë së robëruar. Kryengritja e vitit 1911 nuk arriti të kthehej në një kryengritje të përgjithshme për realizimin e autonomisë së Shqipërisë. Përveç arsyeve të mosformimit të mjaftueshëm të përmendura më lart, në kufizimin dhe në shtypjen e kryengritjes, ndikoi presioni i forcës ushtarake dhe i terrorit të ushtruar nga Turqia. Ajo u tregua e kujdesshme që të shmangte përhapjen e kryengritjes në krahina të tjera të vendit, duke hequr dorë nga zbatimi i disa masave administrative që kishte ndërmarrë më parë. Duhet të vihet në dukje se Turqia u tregua e paaftë për të manovruar me kryengritjen e Malësisë. Propaganda kombëtare shqiptare, që e shoqëroi nga fillimi deri në fund kryengritjen u bë një mbështetje e fortë për te. Realizimi i dëshirave dhe aspiratave kombëtare për këtë pjesë të vogël të popullit shqiptar forcoi dëshirat dhe përpjekjet e pjesës tjetër të kombit për t'i zgjeruar konçesionet e Turqve të Rinj për të gjithë shqiptarët. Porta i kundërshtoi përpjekjet për t'i zgjeruar kushtet e marrëveshjes ndër shqiptarët e tjerë. Pikërisht këtu qëndron një nga rrënjët e kryengritjes që do të shpërthente në vitin 1912. Kësisoj, kryengritja e Malësisë e vitit 1911 hapi rrugën drejt ballafaqimit final shqiptaro- turk të vitit 1912. Dhe në këtë kontekst, fitimtarë të vërtetë të krizës u bënë malësorët shqiptarë, përkatësisht shqiptarët në përgjithësi, ata që e ndjenin veten edhe kulturalisht shqiptarë. |
The 1911 Insurrection of Malësia e Madhe (Great Mountains) is one of the most important events in the history of the Albanians, and particularly, the most distinguishing moment of the National Renaissance in the region of Shkodra. The causes of this insurrection lie on the drastic and unpredictable activity of the Young Turks in Albania, an activity that resulted in a general turmoil and a revolutionary movement in the country. Pan-Islamic inclinations and the anti-catholic propaganda of the Turkish invaders, as well as the insincere attitude of Shkodra Vilayet's authority to the 1910 Agreement urged highlanders to begin an insurrection of a national character and to enter a sort of alliance with Montenegro. The insurrection broke out under the conditions of the successive violations of region's self-governing status by the government of the Young Turks. It was provoked by the laws passed by the new regime that claimed to loyally implement the old fiscal policy on the extremely impoverished population, impose new heavy taxes upon people, forcefully recruit Albanians for the Turkish army, continue the process of the entire population disarmament, extend its absolute power all over Albania, even over those regions that had always enjoyed certain privileges. Such an effort produced a dismal situation among the Albanian population of Malësia Madhe, especially on the level of political-cultural and socio-economic rights. Actually, that situation was a component part of the entire situation created in the Albanian Vilayet on the occasion of the levelling Islam policy undertaken by the new ottoman government. However, the situation was extremely tense in this region since violence and discrimination were being practised upon the existence of some pre-determined rights of economic, social, cultural-religious character won by the Upper-Shkodra highland population centuries before. The process of obligatory Ottoman convertibility meant a further deepening of the subdued national-cultural status of the Albanian highlander, whereas the extinction of the pre- determined rights directly brought about the extreme worsening of the social and economic situation of Shkodra mountainous region. Furthermore, weapon delivery for the Albanian, for the highlander in particular, had a special indication. Albanian highlander disarmament indicated declaration of their subordination to their century-old enemy. Keeping weapons without being submitted to government control or limitations was some very old privilege of the Albanian population in some Albanian mountainous regions. The resistance of the Albanians to weapon delivery was a testimony of the fact that the weapon represented something more than a simple defence instrument. Weapon collection by the authorities comprised an individual insult. The weapon symbolized a wide complex system of guarantees for the rights of the Albanian individual whom the actual laws of the empire did not protect, a system that defended and respected the honour of the Albanians threatened in different ways by the internal and external enemies. That was the reason why they were not willing to make concessions. However, weapon collection, exemption from tax-pay and the military service comprised secondary casual causes of this revolution. The main cause of the 1911 Albanian uprising should be sought in the core of all general, political, economic and social developments, in the moral crisis, formerly disguised but suddenly thrown into relief by the renovating political process that swept the Empire, in a sort of freedom of speech that unexpectedly accompanied this process, in the deep displacement of the economic interests due to the empowering of the Young Turks' party. After having perseveringly fought to revive the Constitution, Albanians could not tolerate the fact of having it used as a means of interpretation against the principle of nationality which it itself sanctioned. They could not accept the functioning of the constitution as a means of interpretation contrary to the declared rights of certain nationalities. On the whole, the situation created in Albania aroused the desires and the will of the Albanian patriots to make the opportune preparation to face this last wave of the Asian invaders. Thus, in 1911, they gradually began the preparation for a general uprising, which in different way from the 1910 uprising, involved all regions. Our region of Malesia Madhe had been designed to be involved in thisuprising because of the well-known fact of ever being an unyielding nucleus of the Albanian resistance and the preliminary precipitation of the basic contradictions in this region owing to the measures taken by the expedition of Shefqet Turgut Pasha, beginning from August 1910. It was clear that the success of the national movement could be secured through a resistant organisation on national scale, by jointly channelling all activities against the Turkish invaders on the basis of a political program. Was the organization of the Albanian nationalists so solid as to bring about an all-national organization for the 1911 uprising? We can competently say that this organization left much to be desired. The secret committees could not satisfactorily coordinate their activities. Besides, the national consciousness of the people in general suffered from the complex disease of incomplete maturity, low cultural-educational level, the variable conception of the national imperative and the estimation of the centennial invader. It is to be admitted that till then, the Albanian National Movement was mostly influenced by the particular local interests. This means that there was not till then a general known Albanian authority who could be able to coordinate actions and lead the settling of the national question. Besides, regions and different Albanian highland tribes kept acting independently, on their own free will, to defend their own particular interests. However, at the turn 1910, the idea of the organization of a general uprising together with its approximate date, spring 1911, was evidently mature among the most progressive national circles. For this reason, the secret committees revived their activities by coordinating their actions with those of the patriotic associations of the emigrants and the new uprising committees set up abroad, in different cities of Italy, Greece and Montenegro. In the mean time, the Albanian patriots waged a wide propaganda campaign to make the European public opinion knowledgeable about the character and the demands of the Albanian national movement. Albania had constantly been a knot for the European opposition, thus, to satisfy their own interests, the Great Powers and the neighbouring Balkan countries were of the same opinion concerning one and the same question: the prevention and liquidation of the Albanian movement because their prime interest was status-quo safe keeping. Moreover, the traditional policy of the Powers toward Albania did not take into the least consideration the fact that the national consciousness of the Albanian nation had been formed. Actually, they did their best to orient the national movement on the path of their policy. Can predictions always confirm with the actual events in a society? It goes without saying that predictions can be devaluated by reality, its exact misperception or the interference of unforeseen factors. Such a thing is closely linked with the "conditions of the activity of social laboratory". This occurs because such conditions imply in themselves the relativity that accompanies them in their progress. Circumstances under which the 1910 Turkish expeditions ware sent to Albania, enabled Montenegro to interfere in the political developments in the Albanian region of Malësia Madhe . During 1910 and at the beginning of 1911, in the hope of finding shelter and allies, hundreds of highlanders passed the Montenegrin border in order that they could escape the terror practised by the Turkish authorities. The Montenegrin government supported the Albanian highlanders because it intended to use them as a vanguard in their war against Turkey and thus, clear the path for the invasion of the Northern Albania. Under the pressure of Cetinje authorities that aimed at divesting the planned insurrection of its national character by keeping it within the frames of its interests, the highlanders who had emigrated there were obliged to begin the uprising ahead of the schedule settled by committees. In this way, the 1911 anti-ottoman insurrection began ahead of schedule and did not succeed in sweeping the entire ethnic Albania. It comprises one of the most important efforts made by Albanians to win their independence. The 1911 uprising of Malësia Madhe broke out at the beginning of the spring, i.e. ahead of the schedule determined by the nationalist leaders, in the conditions of the successive accumulation of the contradictions between the highlanders and the Turkish invaders, extreme worsening of the economic state of the highlanders (especially in the winter of 1910-1911), the deep despair of this population accumulated after months of successive violations, chasing, and emigrations to foreign lands. Archive data and the most reliable witnesses suggest that it was exactly at that time highlanders were promised assistance and special weapon provision by Montenegro (or certain political-military segments of this state). They were also promised assistance by the Italian general Ricciotti Garibaldi. What is more, they vainly hoped to have a sort of intervention by the Austro-Hungarian Empire should an implication of their military situation occur. Montenegro should have urged the outbreak of their insurrection probably some weeks ahead of the schedule determined by the Albanian leaders. Its aim was simply to reduce it into a regional uprising and to destabilize its closest region where it planned to expand its territory. Thus, out of the highland cause, Montenegro aimed at getting a casus belli for territory expansion. However, as evidenced by this study, the uprising had broken out and the attention of the European states had been drawn before Montenegro showed its readiness to really support such an uprising and exploit it for its own chauvinist purposes, an act that tactically disoriented the political-diplomatic activity of this state. This is a reality confirmed by the most reliable and impartial witness of the events, Edith Durham. Honest and fair Albanians who were completely ignorant of Montenegrin plans fought only to win their independence and never obeyed the orders and commands of Montenegrin officers who were sent to give them advice. Highlanders responded to Montenegrin chauvinist plans by raising the Albanian flag on top of Bratila, Deçiq. After the unexpected uprising outbreak, leaders of the Albanian National Movement did not remain indifferent. They took to Europe to secure support and emergent assistance in order that the uprising could conclude successfully and Europe could acknowledge Albania and its rights. The uprising that broke out on March 24, 1911 in Malësia Madhe was not the result of Montenegrin intrigues, but the consequence of the precipitation of the main contradiction in Albania, the positioning of this precipitation in the north eastern hearth of Albania, where constantly practised violence and broken promises concerning the solution of highlanders' problems could not be tolerated. The fact that the subjective, all-Albania-organizing factor was not at the level of the demands of the time kept the uprising going in this region, but it was temporarily fought in the other parts of Albania. This factor, together with the existence of certain doses of fanaticism nourished by the invaders, inspired some individuals to dare fight against Albanian liberators. The uprising went on from March 24, 1911 to August 4, 1911. Within this stretch of time, based on the uprising intensity and the interference of external and internal factors, the uprising proceeding falls into three stages. The first stage, 24 March - May 14,1911, was characterized by a completely successful development of uprising operations along all front lines. Uprising successes made Turks retreat from their field and mountainous positions and get locked in their enforced military positions. All Malësia Madhe tribes participated in the uprising, though, led by only a coordinating agreement among highland tribes since it did not exist a general commandment. The first culminating moment that determined the character of the uprising was the raising of the Albanian flag in Bratilë, Deçiq. The military actions of the Albanian fighters in this first stage drew the attention and aroused the interest of the Albanian nationalistic forces and international diplomacy in particular. The latter was then very interested in safe keeping the political status-quo of the Turkish Empire. The spirit of 1911 uprising was Dedë Gjo' Luli, otherwise known as "The Hero of Traboini". He was a man full of energy, distinguished for his strong character. He never made concessions at the expense of the rights of the highlanders and Albanians in general, even when he was under serious threats. To mitigate his intransigence, he had been offered considerable sums of money by the Turks and other powers interested in the Albanian events, but he never gave in. We are of the opinion that the resuming of the Turkish operations on a wide scale on May 14, on the occasion of the arrival of military reinforcements, marks the uprising second stage that lasts from that date until June 23,1911. Military confrontation took greater proportions because Turks engaged numerous new military forces, many times greater in number than those of the uprising. The confrontation of this stage was of decisive importance on the military, strategic plane because it determined to some extent the further run of events. The invulnerable insurgents kept resisting in the regions most unconquerable by the enemy, making enemy's complete victory impossible. However, the military situation affected the political-diplomatic state of the region because it seriously engaged the most interested Powers in undertaking more careful actions and succeeded in setting the Albanian question as one of the most important problems for the Ottoman Empire of that time. The inclusion of the distinguished personalities of the most conscious Albanian nationalism, Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Ismail Qemali, and Nikolla Ivanaj in Albanian insurgents' and Albanian refuges' main staffs, and the full support the reasonable Shkodra citizens in emigration (Risto Siliqi, Nush Koçi, Spiridon Kacarosi etc) gave the uprising led to insurgents' clear and original political attitude, crowned in Greçë Memorandum on June 23, 1911. The most distinguished Albanian personalities gathered in the very mountains where insurgents were unyieldingly fighting against the enemy, and gave the uprising what all popular movements after the Albanian League of Prizreni had never given: a unified political national program. The Assembly of the leaders of highland insurgents and the distinguished nationalists marked a turning point in the political-diplomatic treatment of the uprising. Finally, the anti-Turk, autonomous, programmed stand of the insurgents that had originally detached their political and military activity from the attitude of the state where they had been obliged to find shelter, was clear. From this moment on, the uprising entered into its third and final stage, that of diplomacy complete susceptibility of the Albanian national question and the conclusion of the accomplishment of their programmed demands. It can be said that from this moment on, the Albanian question had been treated as a specific case of the national right by the international diplomacy. Just as the 1910 insurrection, the 1911 insurrection did not succeed in creating a general, unified, national leadership. By the end of the insurrection, in June, an effort had been made, but it was too late and leadership remained in the political frame only. In Greçë Memorandum or "The Red Book", demands for the creation of an autonomous Albanian province, i.e. joining the four Vilayets into one, were approved. Greçë Memorandum was of special importance because it came out of the bosom of the uprising and was permeated by a national character. Though the demand for an autonomous Albanian province had been qualified as moderated, it seemed possible to be politically accepted since it enjoyed the preference of the Albanian autonomous state. It would also be politically sufficient to prevent a possible status-quo change and the division of the compact ethnic Albanian territories. Greçë Memorandum transformed the Albanian question from an appeasing highlander question into a wider one: that of undertaking reforms that were to be applied all over Albania. Scared by the national character of the movement, the Turkish government decided to reach agreements with the leaders of the uprising tribes of Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati, Shkreli etc, in order that it could shun the beginning of the negotiations on the basis of Grece Memorandum. The Turkish government and the Great Powers were becoming aware of the gravity and the worsening of the situation. They decided to save their own interests in the Balkan Peninsula by doing all they could to extinguish the uprising as soon as possible. When Turkey agreed to modify the list of concessions, the Great Powers asked the Montenegrin government to advise the refugee highlanders in its territory to go back to their houses. In this way, they could satisfy multiple intentions: the territorial integrity of Turkey as the most important knot to status-quo preserving, could be safe kept, Great Powers could be involved in the direct problem solution and highland insurgent right assurance, the responsibility of Montenegro for the international political development could be guaranteed.. The 1911 uprising did not take proper proportions, it remained confined within the borders of Malësia Madhe. Reasons should be sought in the absence of the organization of a compact leadership, aware of the national cause on national scale. This basic deficit helps to trace back the causes of the precocious beginning of the uprising, improper orientation of certain segments of the Albanian cause along its development, and the reasons why Young Turks' propaganda found room, though temporary limited, on the Albanian territory. The 1911 uprising concluded with the acknowledgment of some concessions for the Albanian highlanders. Young Turks did all they could to avoid reaching a single agreement with Albanians. The government succeeded in making a local agreement with insurgents. Theoretically, the Turkish authorities acknowledged almost all demands of the highlanders: the general amnesty, keeping weapons, tax discharge, street building, opening of schools, acknowledgement of the Albanian language in the administration, important privileges with respect to military service etc. However, Albanians knew well that they could not lay much hope in the words of the Turks. Young Turks did not differ much from the old ones since deception and betrayal lied on the basis of their life and political activity. As expected, promises remained on paper, punitive expeditions continued and situation became tenser. Schools in Albanian were not opened, roads were not built, and local officials were not nominated in northern Albania. After peace was made, the Turkish government began clearing its activity from Albanians, undertook a severe campaign against weapon contraband and Albanian newspapers, political opponents were imprisoned and expelled from the Empire and the Albanian question was not allowed to be made mention of. Thus, concessions made by the Turkish government did not realize the objective of the creation of an autonomous Albanian province. Despite the above mentioned facts, the 1911 uprising had its own importance. For the first time, it obliged the government of the Young Turks to negotiate with Albanians and sign an agreement among equals. This agreement comprised the first juridical basis for the future autonomous demands of the Albanian patriots. Another important victory of the insurrection was the creation of the political consciousness of the wide masses of population. In this way, insurrection achievements laid an important foundation for another future insurrection. The patriotic circles began to seriously think about a future insurrection organization. What attitude did Montenegro keep? Its stand was not clearly defined. On the one hand, the external policy of this state was basically characterized by the intention of playing an active role in the region and the extension of its territory that would enable the creation of equilibrium of its strategic position in the Balkans. On the other hand, there existed a practical impossibility to undertake an independent military action against the Turkish Empire at the right time. This was primarily due to a general weakness of the state and the absence of support by the external international factor. We have to keep well in view the fact that at the period under discussion, the relation between Serbia and Montenegro were cold because of the existence of the dynastic contradictions and the clash of their strategic plans of expanding their new kingdoms with Albanian territories. Thus, because of an almost absolute impossibility to individually act to realize its own strategic objectives, before the possible expansion prevention by Serbia, Montenegro kept, at least officially (as evidenced by the documentation), a favouring attitude to the cause of the Albanian highlanders. Indirectly, Montenegro took upon itself the defence of the highlanders and internationalised the question. This made Turkey start negotiation. It does not mean that at that time, Montenegro did not have proper forces and certain circles that did not try to make use of the movement for the benefit of the state. However, it seems that they were under the very strict control of King Nikolla's official policy that could not permit them act beyond the limitations the international factor determined. In this context, it is of special importance to clearly know who the primary enemy of Albania was for the moment and whether it were reasonable and natural to enter a temporary tactical alliance with Montenegro. It is utterly fair to determine that it was not the alliance with the century-old Asian violator, but the liberation from him, the stand the 1911 progressive Albanian should keep. Besides, the traditional experience of the national anti-Turkish revolutions in the Balkans, i.e. the reasonable and safe way of the mutual support of inter-Balkan alliances, should be taken into consideration. On account of the documentation and the reliable testimonies of that time, the Albanian highlanders were aware of this main knot in their stand and decided to place the interests of enslaved Albania first. The 1911 uprising failed to be transformed into a general insurrection that could secure Albania's autonomy. In spite of the lack of maturity mentioned above, the pressure of military forces and the terror practised by Turkey exerted their influence on the confinement and crushing of the uprising. Turkey had been careful to avoid the outbreak of the uprising in the other regions of the country by giving up the application of some administrative measures it had previously undertaken. It must be emphasised that Turkey did not show the proper skill to manoeuvre into the uprising of Malësia Madhe. The Albanian national propaganda that accompanied the uprising from the beginning to the end became insurrection strong support. The realization of the desires and national aspirations of people in this small part of the country aroused the desires and strengthened the efforts of the other part of the nation to force Young Turks make more concessions for all Albanians. Gate opposed the effort to modify the conditions of the agreement in favour of the other Albanians. It is exactly here, where the roots for the outbreak of the 1912 uprising lie. In this way, the 1911 uprising of Malesi opened the way to 1912 Albania- Turkey final confrontation. In this context, real winners of the crisis were the Albanian highlanders, i.e. Albanians in general, the ones who culturally, felt themselves Albanians. |
Biblioteka e të Përkohshmes Kulturore "Phoenix"
Reçensentë: Prof. As. Dr. Nezir Bata, Dr. Paulina Hoxha, Dom Nikë Ukgjini
Redaktorë: Tefë Topalli, Willy Kamsi, Kristina Miruku
Përmbledhja në anglisht: Rajmonda Kçira
Kopertina: Luigj Mila
© Copyright by Romeo Gurakuqi
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Ndalohet kopjimi apo riprodhimi i pjesshëm apo i plotë me çdo lloj mjeti apo forme, pa lejën me shkrim të autorit.
