Prof. Dr. Jup Kastrati
|
|
Kontributi i çmueshëm i Dedë Gjo’ Lulit, në luftat dhe përpjekjet e popullit shqiptar për liri dhe pavarësi kombëtare, është pasqyruar në krijimtarinë letrare të disa shkrimtarëve tanë, në artikuj publicistikë përkujtimorë dhe në botime shkencore të disa dijetarëve shqiptarë dhe të huaj. 1. Në letërsinë reflekse shqiptare figura e Dedë Gjo’ Lulit është krijuar me art nga Gjergj Fishta në poemën epike Lahuta e malcis. Kënga, XXVIII që përmban 772 vargje, i është kushtuar e tëra kreshnikut tonë. Autori botoi edhe prozën historike: Lot gjakut. Kryengritja shqiptare e vjetit 1910-1911 në mënyrë të veçantë flet për Luftën e Malcis. Letërsia shqiptare e ka përjetësuar figurën e Dedë Gjo’ Lulit me një varg veprash artistike. Në Arkivin Qendror Historik apo në Arkivin e Shtetit ruhet një këngë me rreth 400 vargje monokolone kushtuar Kryengritjes së Malsisë së Madhe, më 1911. Kënga është pa fillim e pa mbarim. Është shkruar me lapës, me dorë, prej Shtjefën Konstantin Gjeçovit. Gjendet në Fondin e Bernardin Palajt, Dosja nr. 4/1 dhe 15. Nuk mund të them se cili është autori i kësaj poezie me kadencë popullore: Gjeçovi, Palaj, Fishta apo ndonjë tjetër. Për mua mbetet anonim,. mbasi krijimi poetik në fjalë nuk e ka të shënuar hartuesin. Poeti Risto Siliqi, që e ka njohur për së afërmi Dedën dhe që ka bashkëpunuar e luftuar me të, ka hartuar një poezi të bukur: Dedë Gjo’ Luli i Traboinit të Hotit. Autori i përshkroi kryengritjet e Kosovës, Malësisë së Madhe, Dukagjinit dhe Mirditës të viteve 1908-1911, në librin: Pasqyra e ditëve të përgjakshme në të pestin shekull të Shqypnisë së robnueme. Dedë Gjo’ Lulin e Traboinit të Hotit e ngre lart si patriot të madh. Hilë Mosi, që ka qenë shok i ngushtë armësh me Dedë Gjo’ Lulin, i ka kushtuar një poezi Luftës së Brojës ndër Bjeshkët e Namuna të Malësisë së Madhe. Palokë Traboini, ka qenë pjesëmarrës, gjatë pushtimit turk, ndër përpjekje e luftime për pavarësinë e Atdheut, bashkë me Dedë Gjo’ Lulin dhe hotjanë të tjerë. Më 1911, kur shërbeu si mësues i shkollës shqipe në Prizren, shkroi poemën: Lufta e maleve. Pas vdekjes së tij, u botua vetëm kënga e parë. Vepra ka mbetur në dorëshkrim. Palë Lucë Nishi ka botuar tri vjersha: Lamtumirë (për familjen e Dedë Gjo’ Lulit); Zani i vorrit (kushtuar Licë Nikë Gjelosh Lulit); M’ Rapshë të Hotit pushka nisi (f1et për Kryengritjen e Malësisë së Madhe); tri proza: Dera Hotniane “Dëshmorët e Kombit” (bën fjalë për dëshmorët e lirisë, që kjo familje i dhuroi idealit shqiptar nga viti 1911 deri më 1920); Nish Gjelosh Luli (portret i papërfunduar për këtë dëshmor që ra për Atdhe në marrjen e Deçiqit). Proza: Në fushë të Vrellës ka për titull të vërtetë: Dedë Gjo’ Luli - Nish Gjelosh Luli. Sandër Gera ka botuar një skenar letrar për film artistik me titull: Trimëneshat e maleve. Ngjarjet u përkasin viteve 1910-1911. Personazhet kryesore janë: Dedë Gjo’ Luli (Udhëheqësi kryengritjes së Malësisë së Madhe), Kola (i biri), Nora (e shoqja e Kolës), Tringa (e bija e Smajl Martinit të Grudës), Nish Gjeloshi Luli (kushëri i Dedës), Marash Uci (luftëtar dhe burrë i mënçur), Kolë Kurti (i jati i Norës), Palinë Perja, Bere Lacja, Tereze Mirashja (gra luftëtare), Zef Peri (luftëtar i shquar), Nikashi (i biri), Dodë Preçi (flamurtar në kryengritje), etj. Vepra, prej tridhjetë faqesh, karakterizohet për atmosferë epike. Në prozën narrative artistike shqiptare figura e Dedë Gjo’ Lulit ka zënë një vend kryesor në romanin Ja vdekje, ja liri të ciklit “Rilindasit” të shkrimtarit Sterjo Spasse. Si personalitet historik, Deda është në boshtin qendror të veprës. Ai përfaqëson urtësinë popullore të ngritur në filozofi me qartësi kombëtare. Jepet si përfaqësues tipik i malësorit shqiptar që, mbi çdo gjë, vë lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë. Figura e tij në roman është ajo e një heroi pozitiv, përshkruar me ngjyrat më të bukura, plot respekt dhe simpati për vetitë, virtytet dhe cilësitë e tij të larta morale të karakterit, të besës, të nderit, të fjalës, të trimërisë dhe të urtësisë. Ai mishëron në vetvete idealet më fisnike të rilindasve tanë. Krajl Nikolla i Malit të Zi ka hartuar një poemë heroike, epike: Kryengritja e Malësorëve. Është shkruar nga autori më 1911, por është botuar, pas vdekjes së tij, më 1937, në Podgoricë. Përmban 215 strofa katërshe anakreontike, që përfshijnë 860 vargje tetërrokëshe ndër 22 faqe libri. Në qendër të veprimeve është Dedë Gjo’ Luli. Përtej vlerës poetike, vepra është një dokument për veprimet e Malësisë liridashëse, e parë me sytë e një të huaji. Autori lartëson së tepërmi trimërinë e malësorëve, guximin, vetëmohimin. Përmes poezisë popullore, duke u përpjekur ta qesë veten të larë, lavdëron heroizmin e luftëtarëve. Vë në gojën e Dedës fjalë që ai nuk i ka thënë ndonjëherë. 2. Figura e Dedë Gjo’ Lulit është trajtuar edhe në shtypin periodik shqiptar. Artikuj të shumtë përkujtimorë janë shkruar për të nga historianë, publicistë e gazetarë të ndryshëm. Fletoret shqipe të vitit 1911 kanë materiale burimore me shumë vlerë për Kryengritjen e Malësisë së Madhe. Le të përmendim vetëm disa prej tyre: Bashkimi, gazetë e Ndoc Nikajt (Shkodër); Drita, gazetë e Mustafa Hilmi Leskovikut apo e Muço Qullit (Manastir); E vërteta, organ i Leon M. Frashërit (Stamboll); Liri e Shqipërisë, periodik i Kristo Luarasit (Sofje); Dielli e Bostonit (më 1911 ka pasur me radhë drejtues: Fan S. Nolin, Efthim Nasin dhe Kristo Floqin). Shtypi periodik i kohës i ka bërë jehonë Kryengritjes. Gazetat e sipërshënuara botonin kronika, korrespondenca, kërkesa, të cilat janë burime të vyera për historianin e sotëm, e të ardhshëm të asaj periudhe. Me interes janë edhe disa organe periodike evropiane të vitit 1911 në gjuhë të huaja (italisht, gjermanisht, rusisht, turqisht, frëngjisht, anglisht). Ato botonin, herë-pas-here, lajme e njoftime për Kryengritjen. Përmendim: Corriere d’Italia (sidomos: Il Diari della insurrezione, Scutari, 23 Marzo; Scutari sotto il terrore, 1 Aprile), Civilta cattolica, La Terza Italia, Il Piccolo, Rivista di Roma, Avvenire d’Italia, Tribuna, Sabah, Jeni Assir, Novoje Vremja, Neue Freie Presse, Neue Wiener Tageblatt, Reichpost, Times, Daily Telegraph, etj. Korrespondencat dërgoheshin nga Shkodra, Tivari, Selaniku, Korfuzi, Brindizi, Bari, Stambolli, Athina, Belgradi, etj. Pas Shpalljes së Pavarësisë, shtypi ynë periodik ka botuar një varg artikujsh, kujtimesh, dokumentash të ndryshme për Kryengritjen e Malësisë së Madhe dhe për Dedë Gjo’ Lulin. Duke filluar nga organi zyrtar i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, Përlindja e Shqipënisë (Vlorë, 1913), Hylli i dritës (Shkodër, 1913, 1932, 1937, 1944). Taraboshi (Shkodër, 1915), Populli (Shkodër, 1915), Ora e maleve (Shkodër, 1923), Leka (Shkodër, 1929, 1932, 1937), mund të shënojmë këtu: Bashkimi (Tiranë, 1949, 1971), Buletin për shkenca shoqërore (Tiranë, 1955), Buletin shkencor (Shkodër, 1964, 1966, 1972), Drita (Tiranë, 1962, 1971), Gjurmime albanologjike (Prishtinë, 1962, 1971), Jeta e re (Shkodër, 1971), Kumtari (Shkodër, 1992), Përparimi (Prishtinë, 1957), Revista ushtarako-politike (Tiranë, 1962), Studime historike(Tiranë, 1987), Shkodra (Shkodër, 1962), Zëri i popullit (Tiranë, 1962), Zëri i rinisë (Tiranë, 1962, 1965). 3. Krahas letërsisë artistike-reflekse dhe publicistikës së përmendur më sipër, ekziston edhe një literaturë shkencore për Kryengritjen e Malësisë së Madhe dhe për Dedë Gjo’ Lulin. Materiale me vlerë gjenden ndër librat e botuar nga: Vall;ardi, Enciklopedia bashkëkohore (Seria I, vëllimi I, 1911: Shqipëria); Eugenio Vaina, Kombi shqiptar (Katania, 1917); Ndoc Nikaj, Historija e Shqypnisë (Shkodër, 1917); Francesco De Rada, Kryengritja shqiptare më 1910-1911 (Romë, 1912); Edith Durham, Lufta për Shkodrën (Londër, 1914); Edith Durham, Njëzet vjet ngatërresa ballkanike (Londër, 1920); Ismail Qemali, Kujtime (Londër, 1920); Anselmo Lorekio, Memorandume, I, II (1920-1924); J. Borcart, Shqipëria dhe shqiptarët (Paris, 1921); Camillo Libardi, Lëvizjet e para patriotike shqiptare më 910- 1911 (Trento, 1935); Oresto Buono, Shqiptarët përballë turqve të rinj (Akuila d’Abria, 1912); Antonio Baldacci, Shqipëria (Romë, 1930); Nikolla Ivanaj, Historija e Shqipënisë së re. Vuejtjet e veprimet e mija. Pjesa e parë (Tirën, 1943); Skënder Luarasi, Ismail Qemali (Tiranë 1962); Koli Xoxi, Ismail Qemali (Tiranë, 1983); Universiteti i Tiranës, Historia e Shqipërisë, vëllimi II (Tiranë, 1965); Shkuri Rahimi, Vilajeti i Kosovës 1878-1912 (Prishtinë, 1969); Shukri Rahimi, Lufta e shqiptarëve për autonomi, 1897-1912 (Prishtinë, 1972); Instituti i Historisë, Historia e Shqipërisë(Tiranë, 1984); Universiteti i Tiranës, Lufta për çlirimin kombëtar në vitet 1878-1912. Kujtime veteranësh (Tiranë, 1962); Ministria e Arsimit, Bota shqiptare(Tiranë, 1943); Rreze drite (Tiranë, 1941); Hamdi Kokalari, Kosova (Tiranë, 1943); Ismail Qemali (Përmbledhje dokumentesh), përgatitur nga T. Hoxha (Tiranë, 1982); Jup Kastrati, Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare (Shkodër, 1962); Akte të Rilindjes Kombëtare, etj. Në këtë kapitull meritojnë të përmenden artikujt e punimet diturake me karakter historik, botuar nga kapiten Gjelosh Luli, Donat Kurti, Nikollë Kimeza, Antonin Fishta, Ernest Koliqi, Zef Pashko Deda, Luigj Franja, Agim Sinoimeri, Jup Kastrati, Prengë Uli, Gjergj Berisha, etj. si edhe artikuj pa nënshkrim apo vetëm me iniciale. Interes të veçantë paraqesin sidomos studimet e botuara nga F. Guida, Ricciotti Garibaldi dhe lëvizja kombëtare shqiptare (1981); Stefanaq Pollo, Mbi vullnetarët e huaj në Kryengritjen shqiptare të vitit 1911 (1987); Shukri Rahimi, Kryengritjet shqiptare në Kosovë më 1910-1912 (1972); Gazmend Shpuza, Kryengritja shqiptare e vitit1911 (1964, 1966); Xhevat Repishti, Kryengritja e Malësisë së Madhe më 1911 - një hap i madh drejt kryengritjes së përgjithshme të vitit 1912 (1972); Xhevat Repishti, Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 (1992). Këto studime janë të dokumentuara mirë dhe të shoqëruara me referimet përkatëse burimore. Pal P. Doçi ka botuar librin: Dedë Gjo’ Luli, në dy edicione. Botimi i dytë (Tiranë, 1972) është i zgjeruar. Ka 195 faqe. Vepra ka karakter shkencor-divulgativ. Autori ka shfrytëzuar bibliografi në shqip dhe në disa gjuhë të huaja, gazeta e revista, si edhe burime arkivale. Mark Kakarriqi ka qenë anëtar i Komitetit Shqiptar të Podgoricës. Më 9 korrik 1911, një gazetë austriake e Vjenës, ndër të tjera shkruante edhe këto: “Zoti Kakarriqi, një djaloç energjik e guximtar, është prej Shkodre. Ka kulturë oksidentale. E zotëron mirë gjuhën frënge”. Ai ka bashkëjetuar me kryengritësit e vitit 1911. Ka bashkëpunuar me Ismail Qema1in, Isa Boletinin, Luigj Gurakuqin, Nikolla Ivanajn, Hilë Mosin, Risto Siliqin. Njihet si ekonomist i shquar i problemeve shqiptare. Raportet dhe artikujt e tij për Kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911 janë me shumë interes. Pjesërisht ato ruhen në Arkivin e Shtetit, në Tiranë, pjesërisht në bibliotekën e Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës. Për Kryengritjen e Malësisë së Shkodrës dhe, njëkohësisht për Dedë Gjo’ Lulin ruhen materiale të shumta e me vlerë në Arkivin Qendror Historik apo në Arkivin e Shtetit në Tiranë, në fondet personale të Ismail Qemalit, Fan S. Nolit, Luigj Gurakuqit, Nikolla Ivanajt, Prengë Doçit, Jak Serreqit, Luigj Bumçit, etj. Fondi: Kryengritjet shqiptare pas Konstitucionit turk. Fondi: Komiteti i Podgoricës (1911), letra të kryetarit dhe të sekretarit. Dosja nr. 2. Arkivat shtetërore të Romës, Petrogradit, Berlinit, Stambollit, Cetinës, Triestës Barit, etj. janë të virgjër, në kuptimin që nuk janë shfrytëzuar ende në mënyrë sistematike nga dijetarët tanë. Në dokumentet e Arkivit të Perandorisë Austro-Hungareze, në Vjenë Kryengritja e Ma1ësisë së Madhe e vitit 1911 është pasqyruar me mjaft vërtetësi. Ka të dhëna të hollësishme për këtë ngjarje shumë të rëndësishme të historisë së Shqipërisë. Përkthime raportesh gjermanisht, italisht, anglisht, frëngjisht, turqisht, etj. të disa diplomatëve të huaj gjenden në arkivin e Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave, në Tiranë. E gjithë kjo literaturë e pasur evropiane, që u ekspozua këtu më sipër, dëshmon se Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 i bëri të ditur Europës se, në gji të saj, jeton ende ai komb që qe mburojë e qytetërimit për të në shekullin XV. Rëndësia e madhe historike e saj qëndron në faktin se ajo siguroi unitetin e kombit me një program perspektiv të qartë. Vendosi kontakte midis Veriut dhe Jugut. Tërhoqi solidaritetin e shqiptarëve të Italisë, Dalmacisë, Egjiptit, Rumanisë, Tunizisë, Shteteve të Bashkuara të Amerikës, të cilët kontribuan me fjorinta apo me franga ari për malësorët. 4. Në përmbyllje të kumtesës sime modeste, marr lejen të bëj një propozim në këtë tubim shkencor ndërkombëtar panshqiptar. Do të ishte një punë e vyer sikur të hartohej një bibliografi ezauriente (shterruese) për Kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911. Bibliografia të jetë e arsyetuar, me anotacione, kronologjike, problemore, tematike, sistematike, alfabetike. Mbi bazën e saj, të mblidhen të gjitha punimet e botuara dhe materialet arkivore, të kseroksuara, kudo që gjenden. Të depozitohen pranë Fondacionit Dedë Gjo’ Luli, e cila, me kohë, mund të shndërrohet në një qendër studimore për Heroin. Në të ardhmen, të botohet një vepër dinjitoze me dimensione të gjera dhe me rezyme anglisht dhe frëngjisht. Ky traktat do të jetë homazh për këtë përfaqësues të madh të shqiptarizmës. Ju falënderoj për vëmendjen tuaj. Kumtesë lexuar në Universitetin Fordham në New York, më 13 prill 1996, në Akademinë Solemne, organizuar nga Fondacioni “Dedë Gjo’ Luli”, me rastin e 85-vjetorit jubilar të Kryengritjes së Malësisë së Madhe. |
The valuable contributions of Dedë Gjo’ Luli in the wars and efforts of the Albanian people for independence and national freedom, are mirrored in the literary creations of some of our writers, in commemorative articles, and in the scientific publications of some erudite Albanians and foreigners. In Albanian reflective literature, the figure of Dedë Gjo’ Luli is created with art by Gjergj Fishta in the epic poem Lahuta e Malcis (The Lute of the Mountains). Canto XXVIII, which contains 772 verses, is all dedicated to our valiant man. He also published the historical prose: Bloody tears. The Albanian Uprising of the year 1910-1911 is mainly about the Highland battles. Albanian literature has perpetuated the figure of Dedë Gjo’ Luli with a series of artistic works. In the Central Historical Archives, or in the State Archives, is preserved a canto with 400 verses, mono-column, dedicated to the Great Highlands Uprising in 1911. The canto is without beginning or ending. It is handwritten in pencil, by Shtjefën Konstantin Gjeçov, and is located in the Fondi i Bernardin Palaj (the Fund of Bernardin Palaj), file number 4/1 and 15. I cannot tell who is the author of this poem with a popular cadence, whether Gjeçov, Palaj, Fishta, or someone else. For me it remains anonymous, because the poetic work in question does not indicate the author. The poet Risto Siliqi, who knew Deda closely, and collaborated and fought with him, has compiled a beautiful poem: Dedë Gjo’ Luli of Traboini of Hoti. The author described the uprisings of Kosova, the Great Highlands, Dukagjini and Mirdita in the years 1908-1911, in the book: The panorama of the bloodstained days in the fifth century of the enslaved Albania. He lauds Dedë Gjo’ Luli as a great patriot. Hilë Mosi, who was a close comrade-in-arms with Dedë Gjo’ Luli, has dedicated a poem to The war of Broja in the Bjeshkët e Namuna of the Great Highlands. Palokë Traboini was a participant, during the Turkish occupation, in efforts and battles for the Homeland’s independence, together with Dedë Gjo’ Luli and others from Hoti. In 1911, when serving as a teacher in an Albanian school in Prizren, he wrote the poem: The War of the Mountains. After his death, only the first song was published. The work is still in manuscript form. Palë Lucë Nishi has published three poems: Farewell (for Dedë Gjo’ Luli’s family); The voice of the grave(dedicated to Licë Nikë Gjelosh Luli); In Rapsha of Hoti the war began (he talks about the Highlands Uprising); three works of prose: The Hoti family; “Martyrs of the Nation,” (deals with the martyrs of freedom that this family bestowed to the Albanian ideal from the years 1911 until 1920); Nish Gjelosh Luli (an uncompleted portrait of this martyr who fell for the Homeland during the Deçiqi battle). The prose titled “In the field of Vrella” is actually titled: Dedë Gjo’ Luli – Nish Gjelosh Luli. Sandër Gera has published a literary script for an artistic film with the title: The valorous women of the mountains. The events pertain to the years 1910-1911. The main characters are: Dedë Gjo’ Luli (the Leader of the Highlands Uprising), Kola (his son), Nora (Kola’s wife), Tringa (the daughter of Smajl Martini of Gruda), Nish Gjelosh Luli (Deda’s cousin), Marash Uci (a fighter and a wise man), Kolë Kurti (Nora’s father), Palinë Perja, Bere Lacja, Tereze Mirashja (women fighters), Zef Peri (a distinguished fighter), Nikashi (his son), Dodë Preçi (a flag-bearer in the uprising), etc. The work of thirty pages has an epic atmosphere. In the Albanian artistic narrative prose, the figure of Dedë Gjo’ Luli occupies a cardinal place in the novel “Ja vdekje, ja liri” (“Freedom, or death”) of the series “Rilindasit” (“Patriots of the Rebirth”) by the writer Sterjo Spasse. As a historical personality, Deda is the main pillar of the work. He represents the wisdom of the common folk, raised to the level of philosophy, and suffered with national clarity. He is the typical representative of the Albanian mountaineer who puts freedom and independence of Albania above everything else. His figure in the novel is that of a positive hero, described with the most beautiful colors, full of respect and sympathy for his traits, virtues and qualities of character, Besa (word of honor), bravery and wisdom. He embodies in himself the noblest ideals of our patriots of the Rebirth. Krajl Nikolla of Montenegro has created a heroic, epic poem: The Mountaineers’ Uprising. The author wrote it in 1911, but it was published after his death, in 1937, in Podgorica. It contains 215 four-line strophes, in the style of Anacreon, totaling 860 eight - syllable verses in a twenty-two page book. Dedë Gjo’ Luli is in the center of the actions. Beyond the poetic value, the work is a document about the actions of the freedom-loving Highlands, seen with the eyes of a foreigner. The author glorifies the mountaineers’ bravery, courage, and self-denial. Through folk poetry, while trying to put himself in a good light, he praises the heroism of the fighters. He puts words in Dedë’s mouth which he never said. The figure of Dedë Gjo’ Luli is also mentioned in the Albanian periodicals. Many commemorative articles have been written about him by different historians, writers and journalists. The Albanian press of 1911 contains original materials of great value on the Great Highlands Uprising. Let’s mention just some of them: Bashkimi, the newspaper of Ndoc Nikaj (Shkodra); Drita, the newspaper of Mustafa Hilmi Leskoviku or Muço Qulli (Manastir); E vërteta, the periodical of Leon M. Frashëri (Istanbul); Liri e Shqipërisë, the periodical of Kristo Luarasi (Sofia); Dielli of Boston (which in 1911 had as managers: Fan S. Noli, Efthim Nasi and Kristo Floqi, in that order). The periodicals of the time publicized the Uprising. The newspapers mentioned above published chronicles, correspondence, and demands, which are valuable source materials of that period for present and future historians. Some European periodicals of the year 1911 in foreign languages (Italian, German, Russian, Turkish, French, English) are also interesting. They published, time after time, news and notices on the Uprising. We can mention here: Corriere d’Italia (especially Il Diari della insurrezione, Scutary, 23 Marzo; Scutari sotto il terrore, 1 Aprile), Civilta cattolica, La Terza Italia, Il Piccolo, Rivista di Roma, Avvenire d’Italia, Tribuna, Sabah, Jeni Assir, Novoje Vremja, Neue Freie Presse, Neue Wiener Tageblatt, Reichpost, Times, Daily Telegraph etc. Correspondence was sent from Shkodra, Tivari, Salonica, Corfu, Brindisi, Bari, Istanbul, Athens, Belgrade, etc. After the Proclamation of Independence, our periodicals published a series of articles, memoirs, and different documents about the Highlands Uprising and Dedë Gjo’ Luli. Beginning with the official organ of the Vlora Provisional Government, Përlindja e Shqipëniës (Vlorë, 1913), and continuing with Hylli i dritës (Shkodra, 1913, 1932, 1937, 1944), Taraboshi (Shkodra, 1915), Populli (Shkodra, 1915), Ora e maleve (Shkodra, 1923), Leka (Shkodra, 1929, 1932, 1937), we can also mention: Bashkimi (Tirana, 1949, 1971), Buletin për shkenca shoqërore (Tirana, 1955), Buletin shkencor (Shkodra, 1964, 1966, 1972), Drita (Tirana, 1962, 1971), Jeta e re (Shkodra, 1971), Kumtari (Shkodra, 1992), Përparimi (Prishtina, 1957), Revista ushtarakopolitike (Tirana, 1962), Studime historike (Tirana, 1987), Shkodra (Shkodra, 1962), Zëri i popullit (Tirana, 1962), Zëri i rinisë (Tirana, 1962, 1965). Along with the artistic reflective literature and the publications mentioned above, there is also scientific literature on the Highlands Uprising and Dedë Gjo’ Luli. Valuable materials are found in the books published by: Vallardi, Enciklopedia bashkëkohore (Contemporary Encyclopedia), (Seria I, Vëllimi I, 1911: Shqipëria), (Series I, Volume I, 1911:Albania); Eugenio Vaina, Kombi Shqiptar (The Albanian Nation), (Katania, 1917); Ndoc Nikaj, Historija e Shqypniës (The History of Albania),(Shkodra, 1917); Francesco De Rada, Kryengritja Shqiptare më 1910-1911 (The Albanian Uprising during 1910-1911), (Roma, 1912); Edith Durham, Lufta për Shkodrën (The Battle for Shkodra), (Londër, 1914); Edith Durham, Njëzet vjet ngatërresa Ballkanike(Twenty years of Ballkan Tangle), (Londër, 1920), Ismail Qemali, Kujtime (Memoirs), (Londër, 1920), Anselmo Lorekio, Memorandume, I, II (Memorandums, I, II), (1920-1924); J. Bocart, Shqipëria dhe Shqiptarët (Albania and the Albanians), (Paris, 1921); Camillo Libardi, Lëvizjet e para patriotike shqiptare më 1910-1911 (The first Albanian patriotic movements during 1910-1911),(Trento, 1935); Oresto Buono, Shqiptarët përballë turqve të rinj (The Albanians facing the Young Turks), (Akuila d’Abria, 1912), Antonio Baldaci, Shqipëria (Albania), (Roma, 1930); Nikolla Ivanaj, Historija e Shqipëniës së re (The History of the new Albania), Vuejtjet e veprimeve të mija (Sufferings of my actions), Volume I (Tirën, 1943); Skënder Luarasi, Ismail Qemali (Tirana, 1962); Koli Xoxi, Ismail Qemali (Tirana, 1983), University of Tirana, Historia e Shqipërisë (The History of Albania), Volume II (Tirana, 1965); Shkuri Rahimi, Vilajeti i Kosovës 1878-1912 (The Kosova province 1878-1912), (Prishtina, 1969); Shukri Rahimi, Lufta e shqiptarëve për autonomi (The Struggle of Albanians for autonomy), 1897-1912 (Prishtina, 1972); Instituti i Historisë, Historia e Shqipërisë (The History of Albania), (Tirana, 1984); University of Tirana, Lufta për çlirimin Kombëtar në vitet 1878-1912, (The war for National Liberation in the years 1878-1912). Kujtime veteranësh (Reminiscences of Veterans) (Tirana, 1962); Ministria e Arsimit (The Ministry of Education), Bota shqiptare (The Albanian world), (Tirana, 1943); Rreze drite (Rays of Light) (Tirana, 1941); Hamdi Kokalari, Kosova (Tirana, 1943); Ismail Qemali (Summary of documents), prepared by T. Hoxha (Tirana, 1982); Jup Kastrati, Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare (Brilliant figures of the National Renaissance), (Shkodra, 1962); Akte të Rilindjes Kombëtare (Acts of the National Renaissance), etc. Erudite articles and works of an historical character that deserve to be mentioned in this paper, have been published by Captain Gjelosh Luli, Donat Kurti, Nikollë Kimeza, Antonin Fishta, Ernest Koliqi, Zef Pashko Deda, Luigj Franja, Agim Sinoimeri, Jup Kastrati, Prengë Uli, Gjergj Berisha etc, along with unsigned articles or articles with only initials. Of special interest are particularly the studies published by: F. Guida, Ricciotti Garibaldi dhe lëvizja kombëtare shqiptare (Ricciotti Garibaldi and the Albanian National Movement) (1981); Stefanaq Pollo, Mbi vullnetarët e huaj në Kryengritjen Shqiptare të vitit 1911 (The foreign volunteers in the Albanian Uprising of the year 1911), (1978); Shukri Rahimi, Kryengritjet Shqiptare në Kosovë më 1910-1912 (The Albanian Uprisings in Kosova during the years 1910-1912), (1972); Gazmend Shpuza, Kryengritja Shqiptare e vitit 1911 (The Albanian Uprising of the year 1911), (1964, 1966); Xhevat Repishti, Kryengritja e Malësisë së Madhe më 1911- një hap i madhe drejt kryengritjes së përgjithshme të vitit 1912 (The Highlands Uprising in 1911- a big step toward the general uprising of the year 1912), (1972); Xhevat Repishti, Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 (The Great Highlands Uprising of the year 1911), (1992). These studies are well documented and accompanied by the relevant original references. Pal P. Doçi published the book: Dedë Gjo’ Luli, in two editions. The second printing (Tiranë, 1972) is a broader overview, and has 195 pages. The work has a divulging scientific character. The author has made use of bibliographies in Albanian and several foreign languages, newspapers, magazines, as well as archival sources. Mark Kakarriqi was a member of the Albanian Committee of Podgorica. On July 9, 1911, an Austrian newspaper in Vienna, among other things, wrote: “Mr. Kakarriqi, an energetic and brave young man, is from Shkodra. He has an Occidental culture. He is fluent in the French language.” He lived with the insurgents in the year 1911. He collaborated with Ismail Qemali, Isa Boletini, Luigj Gurakuqi, Nikolla Ivanaj, Hilë Mosi, Risto Siliqi. He is recognized as a distinguished economist on Albanian problems. His reports and articles about the Highlands Uprising of the year 1911 are very interesting. They are preserved partly in the State Archive, in Tirana, and partly in the library of the University “Luigj Gurakuqi” of Shkodra. Concerning the Highlands Uprising and, at the same time, Dedë Gjo’ Luli, a great deal of valuable materials are preserved in the Historical Central Archive and in the State Archive in Tirana, and in the personal funds of Ismail Qemali, Fan S. Noli, Luigj Gurakuqi, Nikolla Ivanaj, Prengë Doçi, Jak Serreqi, Luigj Bumçi, etc. Including: The Albanian Uprisings after the Turkish Constitution. Including: The Podgorica Committee (1911), letters of the chairman and the secretary. File number 2. The state archives of Rome, Petrograd, Berlin, Istanbul, Cetina, Trieste, Bari, etc. are virginal, in the sense that they are not yet used systematically by our scholars. In the documents of the Austrian- Hungarian Empire Archive, in Vienna, the Highlands Uprising is portrayed fairly accurately. There is detailed data regarding this very important event in the history of Albania. Reports of some foreign diplomats that have been translated into German, Italian, English, French, Turkish, etc., are found in the archive of the Institute of History, in the Academy of Sciences, in Tirana. All of this rich European literature, which was delineated above, testifies that the Highlands Uprising of 1911, let Europe know that, even now there lives within its bosom the nation that was a shield to European civilization in the XV century. Its great historic importance consists in the fact that it (the uprising – M.C.) secured the nation’s unity with a program of clear perspective. It established contacts between the North and the South. It brought about the solidarity of the Albanians of Italy, Dalmatia, Egypt, Romania, Tunis, and The United States of America, who contributed Fiorinta (Hungarian money) or golden Francs to the mountaineers. In concluding my modest paper, I ask for permission to make a proposal at this pan-Albanian international scientific gathering. It would be a worthy project to compile an exhaustive bibliography on the Highlands Uprising of the year 1911. This bibliography should be logical, annotated, chronological, problematic, thematic, systematic, and alphabetical. With that as a foundation, all the published works and archival materials should be collected and photocopied wherever they are. They should be deposited with the Dedë Gjo’ Luli Foundation, which, in time, might be transformed into for a center for the study of the Hero. In the future, a dignified work of wide dimensions, with English and French resumes, should be published. This treaty shall pay homage to this great representative of Albanianism. I thank you for your attention. Paper read in the Fordham University, New York, on April 13th, 1996, at the Solemn Academy, organized by the Dedë Gjo’ Luli Foundation, on the 85th jubilee anniversary of the Highlands Uprising. |
