|
“Askush që nuk ka jetuar vitet e fundit në vendin e ngjarjes”, shkroi Edith Durham më 1914, “nuk mund ta imagjinojë mashtrimin, pabesinë, mizorinë dhe brutalitetin gjak-ftohtë me të cilat sundues të ndryshëm të Evropës janë përpjekur, njëri kundër tjetrit, të shtien në dorë, nëpërmjet kurthit apo pandershmërisë, të zotërojnë ose të kenë influencë mbi atë qoshe të vogël toke në Lindjen e Afërme, e cila kohët e fundit ka qenë shtrati i luftrave, dhe tani është shtrati i mjerimit të pashpresë”. Kështu fillon “Përpjekja për Shkodrën” (“The Struggle for Scutari”), një përmbledhje shpirtcopëtuese e një dëshmitareje okulare e përpjekjes për pavarësinë Shqiptare në veri. Edith Durham, një grua angleze që jetoi nga 1863 deri më 1944 është më shumë e njohur për veprën “Shqipëria e Epërme” (High Albania), një përmbledhje magjepëse, shumë e gjallë e udhëtimeve të saj të gjata më këmbë dhe me kalë më 1908 përmes maleve të Shqipërisë Veriore. “Shqipëria e Epërme”akoma frymëzon shumë vizitorë, duke përfshirë veten tonë. Edhe pse Shqipëria që Durham ndeshi nuk ekziston më, në qoftë se dëgjoni me vëmendje, në qoftë se shikoni nga afër, ju akoma mund ta dëgjoni dhe shikoni atë, ashtu si buzagazi i një mace Çeshire. “Shqipëria e Epërme” është historia e dhuratës së Shqipërisë për Edith Durhamin: një aventurë e pakrahasueshme, një shikim i shpejtë i një botë të paarritshme të cilën ajo e quajti “Vendi i së Kaluarës së Gjallë”. Përpjekja për Shkodrën është historia e dhuratës së Edith Durhamit për Shqipërinë: historia e viteve të veprës bamirëse shumë të lodhshme dhe të mundimshme midis malësorëve të saj të dashur gjatë periudhës që nga kryengritja e 1911-ës deri në rënien e Shkodrës. Durhami shprehet shumë qartë, në parathënien e saj, se “Përpjekja për Shkodrën” nuk është një histori e luftës, dhe në të vërtetë nuk është. Eshtë tamam ashtu siç thotë se është, “një përrallë e thjeshtë e fakteve kryesore që erdhën direkt nën vëmendjen time”. Fakte dhe njerëz. Ata, që nuk erdhën direkt nën vëmendjen e saj, janë përmendur rrallë: për shembull, ajo i referohet Zotit Luli vetëm njëherë! Të tjerët që ajo i vuri re, morën atë që sot mund të duket si vëmendje e tepruar. Pikpamja e saj rreth kryengritjes së 1911-ës duket miopike. Aq më tepër, Edith Durham kurrë nuk mbante opinionet e saj për vete – dhe historia jo gjithmonë ka rënë dakort me opinionet e saj. Por historia nuk mund të shkruhet në vendin e ngjarjes. Libri është një përmbledhje dëshmitare me vlerë të madhe dhe një tregim i gjallë i kurajos së madhe dhe i humanizmit të thellë. Kush ishte Edith Durham dhe si u ndodh ajo në Shqipëri gjatë atyre viteve të përpjekjes vendimtare? “Ishte Gushti i 1900-ës në Cetinje, kur unë për herë të parë kapa një fije të lëmshit të Ballkanit, pa menduar shumë se sa e ngatërruar do të bëhesha më vonë në të, dhe aq më pak pa menduar se sa shumë ky lëmsh do të ndikonte përfundimisht të tërë botën”, kujton Durhami më 1920 (Njëzet vjet të lëmshit Ballkanik - “Twenty Years of Balkan Tangle). “Rasti, ose Fati, më çoi mua drejt Lindjes së Afërme. Tërësisht e lodhur nga përkujdesi i vazhdueshëm për një të afërm të sëmurë, e ardhmja shtriheshe para meje si vite të pafundme të një monotonie gri, dhe shmangia dukej e pashpresë. Doktori, i cili këmbënguli që unë të bëja dy muaj pushime çdo vit, ishte më i mirë nga ç’mendonte. ‘Merri ato [pushimet – M.C.] në një vend krejt të ri,’ tha ai. ‘Shko tani, s’ka rëndësi se ku, mjafton që të bësh një ndryshim të plotë’. Së bashku me një shoqe hypa në avulltoren Austrian Lloyd në Trieste, dhe me shpresa të mëdha por shëndetligë, u nisa drejt kufirit të Adriatikut Lindor”. Kështu filloi një udhëtim që do të ndryshonte jetën e saj përgjithmonë. Në vizitën e saj të parë Edith Durham ishte një turiste, por ama një me sy dhe veshë të pazakontë. Një artiste e përgatitur (dhe e ekpsozuar), ajo skicoi dhe fotografoi kudo ku shkoi dhe regjistroi biseda gojore fjalë për fjalë në ditaret e saj. Ajo kishte një interes të gjallë në politikë dhe një dhuratë për shprehje të mprehtë. Ajo shkruan, duke vënë re me habi se Cetina ishte vendi pritës i një numri jashtëzakonisht të madh përfaqësish të huaja, që “Numri dhe shumëllojshmëria e tyre më bëri të pyes: ‘Po pse janë kaq shumë Fuqi të përfaqësuara në një vend tamam si vrimë’? Dhe arkitekti italian i cili po projektonte Përfaqësinë Ruse u përgjigj, më me vërtetësi se sa ai ndoshta ishte i vetëdijshëm, ‘Sepse Mali i Zi është kutia e shkrepses mbi të cilën do të ndizet lufta e ardhshme Evropiane’’’! Kur mësoi që “rikrijimi i Perandorisë së Madhe Serbe të Mesjetës ishte ajo që e mbante gjallë Malin e Zi”, ajo komentoi, “Mua, atëhere më tingëlloi operistike – fantastike. Por akoma duhet të mësoja se opera bouffe e Ballkanit është e shkruar me gjak dhe se ata që vdesin kur bie sipari, nuk ngjallen më kurrë”. E magjepsur nga Ballkani, ajo i kaloi muajt pas kthimit në shtëpi duke lexuar histori nga Ballkani dhe duke studiuar gjuhën Serbe. Ajo u kthye në Mal të Zi më 1901 dhe në këtë vizitë ajo e “kaloi liqenin dhe shkoi në Shkodër”. [Figura 7] Ajo ra në dashuri menjëherë me Shqipërinë dhe me shqiptarët. “Shkodra më bëri për vete menjëherë”, shkroi ajo. “Ajo ka ngjyrë, jetë, art. Njerëzit e saj ishin miqësorë dhe punëtorë dhe nuk e harxhonin kohën duke pirë raki apo duke u krekosur lart e poshtë rrugës si në Cetinë. Kishte diçka shumë njerëzore rreth tyre dhe mbi të gjitha, unë desha të shkoja në malet shqiptare. Por Konsulli ynë sapo kishte arritur aty. Ai u këshillua me kolegun e tij Austriak dhe meqë Austria në atë kohë i mbante malet si rezervatin e vet, ai u përgjigj, prerazi, se udhëtimi ishte i pamundur për mua”. Që nga ai moment deri në fund të jetës së saj, Edith Durham nuk ishte një vëzhguese asnjanjëse, por një kampione e dedikuar e popullit shqiptar dhe e përpjekjes së tij për çlirim kombëtar. Rebecca West, autorja e librit “Qengji i Zi dhe Skifteri Gri” (“Black Lamb and Gray Falcon”), (1940), një libër voluminoz rreth Jugosllavisë, e vuri në lojë përkrahjen plot pasion të Durhamit (Durhami ishte akoma gjallë dhe në fakt ajo ishte një nga recensionistët e librit): “Persona anglezë me natyrë humanitare dhe reformiste vazhdimisht shkuan në Gadishullin e Ballkanit për të parë se kush në të vërtetë po keqtrajtonte kë, dhe për shkak të natyrës së besimit të tyre të përsosur, ishin të paaftë për të pranuar hipotezën e tmerrshme se të gjithë po keqtrajtonin të gjithë të tjerët, ata të gjithë u kthyen me një popull manar të Ballkanit të rrënjosur në zemrat e tyre si një popull i munduar dhe i pafajshëm, i masakruar përherë, por asnjëherë masakrues. E njëjta natyrë njeriu, e dedikuar për punë të mira dhe jetesë jashtëzakonisht të thjeshtë dhe pa lukse, e cila sipas traditës duhet të mbante një mace dhe një papagall … shqiptarët, ashtu siç janë përkrahur nga Zonjusha Durham, i përngjajnë shumë pikturës së Zotit Joshua Reynold të Foshnjes Samuel”. Ndoshta Rebecca West ishte xheloze sepse më 1940 Edith Durham ishte akoma me famë në të gjithë Shqipërinë si “Mbretëresha e Maleve”. Por ky titull ishte plotësisht i merituar. Edith Durham dha çdo gjë që kishte për Shqipërinë: një zë në një botë më të madhe, ndihmë jetësore, shpresë në një kohë krize. Për të vlerësuar atë që bëri Durhami, duhet të kujtojmë vështirësitë që ajo ndeshi. Wadham Peacock, konsull i përgjithshëm në Shqipërinë Veriore për disa vjet rreth 1910-ës, e ka përshkruar me gjallëri takimin me Shkodrën në ato ditë. E para fare, ishte e vështirë të arrije atje. “Gjenden tre rrugë kryesore për të vajtur në Shkodër nga Evropa”, shkruan ai: “Me avullore përmes liqenit nga Mali i Zi; nëpërmjet vozitjes në lumin Buna [Figura 8]; dhe me kalë [“tetë orë të mira kalërimi”] përmes Zadrimës nga San Giovanni di Medua. Nga të gjitha ato, rruga e tretë është ajo që të mban më afër me frymën e këtij vendi…” Kur arrinte në Shkodër, vizitori Evropian ballafaqoheshe me një tokë shumë të panjohur, në të cilën njerëzit visheshin me lloje të ndryshme rrobash të stilit Turk ose me kostumet kombëtare të Diplomatët evropianë dhe turistët e huaj jetonin në një botë krejtësisht të ndarë. “Nën sundimin turk ishte shumë e vështirë për një francez të njihte ose të bashkoheshe me anëtarët drejtues të komunitetit dhe sidomos për të lidhur ndonjë miqësi të ngushtë”, vuri re ai. Aq më tepër, ishte problemi i gjuhës. “Eshtë një gjuhë jashtëzakonisht e vështirë për një të huaj që ta flasë, dhe Shkypëtarët pretendojnë se asnjë, përveç atyre që ishin lindur atje, nuk mund t’i shqiptojë tingujt e tyre të çuditshëm bashkëtingëllorë në mënyrë korrekte. Vështirësia e mësimit të gjuhës ishte bërë më e madhe nga nevoja e një alfabeti të përshtatshëm … është një provë e vitalitetit të mahnitshëm të gjuhës e cila ka mbijetuar gjatë kohëve pa një letërsi, e pamësuar dhe e pa shkruar në shkolla”. Unë nuk jam i sigurt se sa mirë mësoi të fliste shqip Durhami, por pa dyshim ajo theu izolimin e “kolonisë Evropiane”. Nuk kemi kohë sot të tregojmë historinë e udhëtimit të Durhamit nëpër male. Eshtë një histori e mbushur me humor, ndjenjë të fuqishme dhe vëzhgime të mprehta. Pak nga miqtë e saj të rinj kishin takuar ndonjëherë një të huaj, asnjë nuk kish takuar një grua angleze. Admirimi i tyre ishte i përbashkët, por Durhami ishte e shqetësuar nga fakti që malësorët i atribuan asaj influencë të cilën ajo e dinte se nuk e kishte. Disa këmbëngulën se ajo duhej të kishte lidhje gjaku me Mbretin e Anglisë dhe iu lutën të ndërhynte tek ai në emër të tyre. Njëri ishte i bindur se ajo ishte motra e Mbretit. Kur Kushtetuta e xhonturqve u pranua në Shkodër më 1908, ajo shkruan në një fragment të famshëm, “10 Gushti ishte pika kulminante. Çdo gjë tjetër ishte një hiç e krahasuar me Ardhjen e Anëtarëve të Krishterë të fisit” nga malet në Shkodër. “Nuk ishin bërë prova, stërvitje, por asnjë përgatitje nuk mund ta bënte atë më madhështore. Të thirrur nga të parët e tyre, ata erdhën – përfaqësues të zgjedhur të të gjithë fiseve të mëdha – një mijë e pesëqind të fortë, çdo fis i kryesuar nga Bajraktari i vet me flamurin e shpuar nga plumbi dhe i udhëhequr nga prifti ose nga Françeskani i vet – djem të militantit të kishës … Sheshi i Katedrales ishte një piknik i madh. Nuk ishte parë një skenë e tillë në Shkodër më parë. Për dy ditë dhe netë të tëra mbi dy mijë burra të armatosur rëndë ishin shpërndarë në qytet – nuk kishte as forca ushtarake apo policore të mjaftueshme të përballonin ndonjë rebelim – por as edhe një incident nuk ndodhi që ta prishte gëzimin e përgjithshëm. Ata gëzonin si fëmijë, ishin shumë të lumtur … Burrat e fiseve më përshëndesnin me gëzim, më vinin armë në duar dhe më merrnin me vete. Shkova poshtë në rrugën kryesore, duke shkrehur plumba nga një Martini dhe vrapova deri tek territori i katedrales, duke qëlluar me çdo revolver që m’u dha, ndërsa vegjëlia duartrokiste dhe Kryepeshkopi qeshte. Më erdhi ndërmend vrullshëm se malësorët e thjeshtë besonin shumë se unë kisha bërë punën time në këtë mrekulli —…, ndryshimin e Qeverisë. Ata më ishin lutur që ta bëja, dhe u bë para se të kthehesha në Shkodër! Disa madje deklaruan se ata do të më ndiqnin mua dhe do t’i bindeshin Mbretit tim. E mohova këtë gjë më kot. Asnjëherë më parë nuk kisha qenë kaq e njohur, asnjëherë në jetën time do të bëhem më përsëri”. Tregimi politik vazhdon tek Përpjekja për Shkodrën. Në Dhjetor 1908, vitin vendimtar të Kushtetutës, u largova nga Shkodra- Shqipëria dhe u ktheva në Londër, e mbushur me parashikimet më të trishtueshme. E ardhmja ishte e errët. Kisha qëllim të kthehesha në Shqipëri në pranverën e 1909-ës për të parë ngjarjet në vend. Por një aksident dhe një sëmundje si rrjedhim i tij më bënë plotësisht të paaftë. Shtrihesha e pazonja, duke u çmendur nga mendimi që akti i fundit i tragjedisë së Lindjes së Afërme ishte gati të luheshe, dhe unë nuk do të isha aty ta shihja… Në Prillin e 1910-ës, … pak më mirë, po shumë larg nga të qënit e shëruar, u ktheva në Shkodër. Ishte e njëjta Shkodër e vjetër. Rruga nga Medua, e filluar tridhjetë vjet të shkuara, dhe e paguar shumë herë në taksa, nuk ishte mbaruar akoma. Zyrtarët e doganës akoma merrnin bakshish dhe m’i kaluan valixhet. …27 Prilli solli Ditën e Ardhjes në Fuqi të Sulltanit. Festimet ishin shumë ushtarake. Shkodra rrinte e vështronte, e zymtë dhe e lënduar … Garnizoni marshoi, veshur me uniformë të re; oficerët shkëlqenin nga shiritat e floririt dhe hipur mbi kuaj të bukur. “Shikoji ata, djajtë”! më tha një shqiptar. “Ja ku shkon paraja jonë. Në fillim ishte një hajdut i madh, tani ka shumë hajdutë të vegjël”. Po bluaja në mendje me nge nëse ky ishte një përcaktim i saktë i qeverisë demokratike. Ceremonia e fundit ku isha e pranishme në atë Serej ishte Shpallja e Kushtetutës, në Gusht të 1908- ës, kur vegjëlia u grumbullua në një valë gëzimi dhe besoi se “Konstitucion” do të thoshte çlirim nga turqit. Sot turqit ishin më në dukje se kurrë. Si myslimanët ashtu dhe të krishterët, njëlloj pëshpërisnin pakënaqësi. Ata thanë se do t’i paguanin taksat me dëshirë, për të bërë rrugë, për të rregulluar lumenj. Por për t’u dhjamosur oficerët dhe për të blerë shirita floriri për ta dhe “pushkë për të na vrarë ne” – kurrë”! “U largova nga Shkodra në Tetor, për ta kaluar dimrin në Egjipt dhe për t’u përpjekur për të marrë pak fuqi”. – ishte hera e parë që ajo do të mendonte për veten e saj pas shumë vitesh. “Falltaret po lexonin gjak dhe luftë në kockat e deleve dhe të shpendëve, dhe gratë dëshironin që ‘hylli m’bisht’ i tmerrshëm [Kometa Hallej] asnjëherë mos ta kishte ndriçuar Shqipërinë… U largova nga Egjipti për në Konstandinopojë në Mars, dhe me të arritur zbulova se revolta kishte shpërthyer para kohe vetëm në mes të malësorëve të Malësisë së Madhe, dhe se ata kishin patur sukses – e kishin përzënë garnizonin e vogël Turk dhe kishin marrë Tuzin”. Ajo e kishte humbur rastin të merrte pjesë në atë ngjarje e cila është tema kryesore e këtij simpoziumi. Por vizitat e saj të shumta në Mal të Zi tashmë i kishin dhënë formë mendimit të saj për të. Malësorët kishin marrë armë nga Mali i Zi, por ajo besonte se Krajl Nikolla po i manipulonte ata për qëllimet e veta. “Ky fillim i papritur, para se të mbaronin përgatitjet, ishte një gabim fatal, i kurdisur ndoshta nga njerëz që kishin për qëllim që revolta të dështonte. Ishte menduar që myslimanët dhe të krishterët të ngriheshin së bashku…” Durhami shpejt e gjeti veten në Mal të Zi, tamam në mes të gjërave (“E çuditshme është se si Fatet të hedhin andej – këndej”!). Pothuajse të gjithë, madje edhe Mbreti me Mbretëreshën, kërkonin këshillën e saj. Por shqetësimi kryesor i saj ishin refugjatët. “Çështja më e ngutshme për mua ishte që të lehtësoja gjendjen e disa viktimave të mjera Një turmë krijesash të leckosura, të varfra, me fytyrat e tyre tashmë të verdha dhe me sy të futur, vërshonte përditë duke varur shpresat në racionin e vogël të misrit, që ishte për të mbajtur trupin dhe shpirtin së bashku. Gratë, të cilat si fshatare të pasura, më kishin strehuar dhe ushqyer tre vite të shkuara, erdhën, të varfëra dhe të lodhura – ndonjëherë pas një rruge të gjatë prej tetë orësh më këmbë - veçse deri atëherë furnizimi kishte mbaruar. Puna ishte organizuar shumë keq. Fëmijët vuanin nga uria në male, ndërsa nënat endeshin nëpër qytet dhe lypnin ose vuanin nga uria dy ditë para se të jepeshe racioni tjetër i misrit të pagatuar, dhe pastaj, aq nevojtare ishin ato, saqë shpesh ishin të detyruara ta shisnin atë, edhe pse me humbje, për të blerë bukë, pasi ato nuk kishin as tenxhere dhe as kusi me të cilat ta gatuanin. Nuk e kisha fare idenë se ku dhe si do të gjeja para. Dhjetë pounds (1pound = 454 g, M.C.) misër, timin, ishte gjithshka që kisha para së gjithash. Parashikova t’ia jepja gjithshka që grumbullova Stanko Markoviçit, Guvernatorit të Podgoricës, i cili ishte përgjegjës për shpërndarjen e misrit. Zor se i kisha dhënë atij rreth një apo dy pounds, kur njëri pas tjetrit shqiptarë, malazezë dhe korrespodentë të huaj erdhën dhe m’u lutën për një bisedim privat disa minutash, dhe më kërkuan me ngulm që të mos ta besoja Stankon as dhe me një qindarkë… “Ruhu nga gjarpri, para se të të kafshojë”, thoshte Podgorica… Nuk do ta dija as si ta drejtoja punën në qoftë se Fati nuk do të më dërgonte një Shkodran të ri, Kol Martinaj, Profesor i Shqipes në një kolegj në Italinë e Jugut. Ai shpenzoi shumicën e kohës së vet për të më ndihmuar, duke hetuar çështje, dhe më këshilloi ku dhe çfarë të blija. Së bashku brodhëm nëpër lagjet e varfra të qytetit dhe u kacavirrëm shkrepave dhe gropave gjatë brigjeve të lumit. “I druhesha ngjitjes nëpër male, pasi, për shkak të sëmundjes, nuk kisha udhëtuar për tre vjet. Por më 10 Qershor, për t’iu përgjegjur një thirrje urgjente, vendosa të nisem për në Triepsh. … Iu ngjitëm anës së malit dhe iu qepëm një shtegu të thyer mushkash. Ky shteg ishte bërë për të lëvizur armatimin malor sa më shpejt që të ishte e mundur. Dele dhe dhi fatkeqe çalonin mbi thundra të enjtura, dhe të etura, rrëzoheshin dhe ngordhnin, në të dyja anët e rrugës. Bagëtia e shpëtuar prej refugjatëve nga turqit, ishte goditur me sëmundje të këmbëve dhe të gojës… Një grua nga shtëpia përballë erdhi duke qarë për bukë, njëra prej një turme gjys- më të uritur dhe gjysmë të zhveshur refugjatësh. Një fëmijë sapo kishte vdekur nga uria. Ishin rreth 2140 njerëz të tillë të mjerueshëm në lagjen më të afërt… Mjerimi ishte mbytës. Nëna të uritura gatuanin gjethe hithrash dhe zambakësh të egër (Asphodel) për fëmijët e tyre, dhe i përzienin ato me pak misër të gatuar, në qoftë se gjenin. … Shumë nga këta shpirtra të varfër më njohën, dhe duke qarë, më thanë se unë isha shpresa e tyre e vetme. Dhimbja ishte e pashprehshme”. Durhami vazhdoi t’i regjistronte me të njëjtin stil ngjarjet shpirtcopëtuese në dy vitet në vazhdim. Sot, më 1996, rrëfimi i saj ngjan më shumë si një ditar se sa një libër: shpesh është e vështirë të kuptosh se ku është ajo, madje edhe se çfarë viti është. Aktorët ndonjëherë janë individë, ndonjëherë kombe. Durham është në Shkodër, është në Podgoricë, është nëpër male. Po të mos kesh njohuri të gjerë për hollësitë e luftës dhe të atyre që e bënë luftën, humbet plotësisht në këtë rrëmujë të plotë. Por dy tema të acaruara përsëriten gjatë gjithë kohës. Njëra është zemërimi i Durhamit me Fuqitë e Mëdha, i cili u rrit nga dita në ditë. “Ishte një dimër pafundësisht i mundimshëm (1911-1912), i mjerueshëm, me thashetheme, alarme, vdekje – të gjitha në një rrjet intrigash, komplotesh dhe kundër-komplotesh të papërshkrueshme. Vetëm veprim i vendosur dhe i menjëhershëm i palës së ashtu-quajtur Fuqitë e Mëdha, mund ta kishte parandaluar katastrofën përfundimtare. Por u bë përditë dhe më e dukshme se Fuqitë më shpejt do ta linin popullsinë e Ballkanit të vdiste e tëra, sesa ato të shtrinin qoftë edhe një gisht për ta shpëtuar”. Tema tjetër është pikëllimi i saj për tragjedinë njerëzore shpalosur para syve të saj. “Nuk ka shumë pamje më shpirtcopëtuese se sa shtëpitë e djegura. Dyshemeja, e ndriçuar nga poshtë, rrëmbehet në zjarr dhe djeg trarët e tavanit dhe gjithshka që ndodhet aty. Poshtë bie tavani me një përplasje të vrullshme, dhe shkëndijat e kuqe marrin përpjetë. Një pjesë e murit të gurtë është shembur nga trungjet e rrëzuara. Gërmadha të nxira nga tymi janë të vetmet që kanë mbetur, dhe mes tyre struken viktimat e pafajshme që enden andej-këndej, që s’kanë pothuajse asgjë përveç rrobave të trupit. Dhe Evropa thotë: “Faleminderit Perëndi! Paqja është ruajtur. Nuk luftuam me njëritjetrin”. Cilën Perëndi falenderojnë ata? Molekun?* (shiko shënimin 1 në fund) Durhami, që shërbeu si korrespodente për disa gazeta të shtypit Britanik, ishte gjithashtu e zemëruar nga mënyra se si paraqiteshin ngjarjet në shtyp. Disa nga artikujt e saj ishin censuruar dhe të tjerët dilnin me vonesë. “Lajthitja e marrë për të botuar diçka menjëherë, pa i dhënë kohë të mjaftueshme njohjes të së vërtetës, përbën një përqindje të madhe të të ashtu-quajturave lajme, thjesht gjepura për të mashtruar publikun…” Copëtimi i fundit i zemrës së saj, rënia e Shkodrës në duart e Malit të Zi, është rrëfyer nga fundi i librit. “Pak malazezë kanë qenë atje ndonjëherë … Thënie nga më absurdet u lëshuan në formën e intervistave tek gazetarët të cilët sapo kishin ardhur në vend, dhe që në këtë mënyrë, siç është zakoni, ishin besuar në një moment kaq kritik për të siguruar informacion serioz … ‘Shkodra ishte rrëmbyer prej nesh nga Turqit!’ ulërinte Mali i Zi. “Rënia e Shkodrës pati një ndikim të përzier në Përfaqësitë e Huaja në Cetinë. Franca dhe Rusia, të cilat, duke zvarritur këmbët, e bënë të mundur krimin e Krajl Nikollës, u gëzuan publikisht… Disa nga Ministrat ishin tërbuar… Shkodra e varfër, të cilën e kisha lënë nëntë muaj të shkuar, kishte një pamje të mjerueshme… Vegjëlia ishte në fakt, tërësisht e dëshpëruar për atë çka kishte ndodhur… Shtëpi të shkatërruara dhe njerëz të plagosur vërtetonin pohimet e indinjuara të Konsujve dhe të Kryepeshkopit, që popullsia civile kishte qenë zgjedhur veçanërisht për bombardime. Shkollat, kishat, spitalet dhe Konsullatat ishin ato që ishin vënë në shenjë, në vend të kalasë apo kazermave. Çdo gjë ishte qëlluar dhe shumë prej tyre ishin shkatërruar… Katedralja kishte humbur madhështinë e saj – çatia bërë shoshë, sakristi** (shiko shënimin 2) dhe kulla djegur fare dhe gropa të mëdha të hapura në dysheme nga shpërthimet e topave… Pothuajse dy mijë vetë ishin strehuar atje me të gjithë gjërat e tyre, duke besuar se do të ishte vend i sigurt, dhe ata ishin larguar në panik… “Isha jashtëzakonisht e zënë me punën për lehtësimin e gjendjes. Dy ndihmëset nga më të zonjat dhe më të aftat, Zonjusha Buxton dhe Zonjusha Robertson – një infermiere e kualifikuar- erdhën. Vetëm fare nuk mund t’i jepja rrugëzgjidhje punës… Ne bënim vizita shtëpi më shtëpi gjatë mëngjesit, ushqenim njerëzit që po vdisnin me qumësht të kondesuar dhe me një lloj esence të lëngut të lopës të cilin e kisha sjellë vetë; dhe mbasdite, mbanim një pavion shërbimi me pacientë të jashtëm për ata që ishin më pak të sëmurë, si dhe shpërndanim racione fasulesh dhe orizi për të uriturit. Koha ishte vazhdimisht e nxehtë dhe puna në kasollet me ajër mbytës e të pista dhe mes turmave të njerëzve, shumë e lodhshme”. Por më në fund, “Lajmi erdhi se më datën 14, Admirali Britanik dhe përfaqësues të të gjitha Fuqive do ta merrnin në dorë qytetin… Në minutën e fundit, kur malazezët e kuptuan se duhej të largoheshin, ata bënë një hakmarrje shumë të ulët. Qyteti mizëronte nga malazezet dhe malazezët dhe ishin ata që besohet t’ia kenë vënë zjarrin pazarit”. Por “më 14 Maj ata filluan herët të shkojnë drejt urës dhe pastaj jashtë qytetit”. “Ishte një ditë e bukur vere. Lumi vezullonte nën shkëlqimin e diellit. Poshtë tek bërryli, u shfaq lundra. Afër dhe më afër. Vegjëlia kishte përgatitur flamurë shqiptarë dhe dëshironte të shtronte trëndafila nën këmbët e Nën-Admiralit Burney, por ata u ndaluan plotësisht, për keqardhjen e tyre të thellë, të shfaqnin ndonjë shenjë gëzimi… [Por] Ankthi dhe tensioni i gjashtë muajve të gjatë kishte mbaruar. Shkodra kishte shpëtuar”. Por mundimet e popullit shqiptar nuk kishin marrë fund. “Do t’u kërkoja të gjithë lexuesve që asnjëherë të mos harrojnë”, shkruajti Durhami, “se është një gjë, shumë më e tmerrshme se lufta, dhe ajo është periudha që e pason atë, kur ata, të cilët i kanë shpëtuar një vdekjeje të mëshirshme prej të shtënave dhe predhave, janë lënë në mëshirën e fatit të përballojnë urinë në anën e malit”. Paragrafet e fundit të veprës “Përpjekja për Shkodrën” janë po aq paralajmëruese sa janë prekëse paragrafet e hyrjes. “Në Gadishullin e Ballkanit është e papritura ajo që ndodh zakonisht. E vetmja gjë që mund të thuhet me siguri është se asnjë zgjidhje e përhershme e çështjes së Ballkanit nuk është arritur akoma. Problemet etnografike janë injoruar. Një pjesë e çdo race është kaluar nën sundimin e një racë tjetër që e urren të parën… Farat e urrejtjes janë mbjellë dhe ato do të rriten dhe do japin frutat e tyre”. Edith Durham jetoi edhe një tridhjetë vjeçar tjetër. Edhe pse shëndeti i pakët ia kufizoi udhëtimin, ajo punoi pa pushim në emër të Shqipërisë, gjatë gjithë jetës së saj, dhe ndonjëherë i është dhënë kredia për njohjen e Shqipërisë nga Lidhja e Kombeve. Përpjekjet e saj u vlerësuan më pak në vendin e saj amëtar se sa në atë të adoptuar, por ajo është një histori që biografi i saj duhet ta tregojë. Ajo ishte një admiruese e Fan Nolit dhe kishte letër-këmbim të rregullt me të; gjatë Luftës së Dytë Botërore ai dhe shqiptarë të tjerë të Amerikës i dërguan pako me vezë, sheqer, çaj dhe kafe të tharë. Ajo i shkroi atij më 1943: “Ju lutem, dërgojini dhuruesve të mirë falenderimet e zemrës time, jo vetëm për gjërat delikate që më kanë dërguar por edhe për mendimet e tyre të mira dhe bujare. Jam e prekur jashtëzakonisht. Nuk më shkoi ndërmend kur po shpërndaja ndihmë në Shqipërinë Veriore më 1913- ën … se Shqipëria do të më ushqente mua më vonë”. Odiseja e Ballkanit e Edith Durhamit bëri rrethin e saj të plotë. Ajo vdiq ndërsa Luftës së Dytë Botërore po i afrohej fundi, më 1944. REFERENCA Edith Durham “Shqipëria e Epërme”, Londër, Edward Arnold, 1909 (ribotuar nga Ayer Company Publishers, 1994) “Përpjekja për Shkodrën”, Londër, Edward Arnold, 1914 “Njëzet vjet të lëmshit Ballkanik”, Londër, George Allen & Unwin, Ltd., 1920 John Hodgson “Edith Durham, Udhëtare dhe gazetare” tek “Qengji i Zi dhe Skifteri gri”, redaktuar nga John B. Allcock dhe Antonia Young, Bradford University Press (Angli), 1991 Wadham Peacock “Shqipëria: shteti foshnjë i Evropës”, Nju Jork, D. Appleton & Co., 1914 Rebecca West “Qengji i Zi dhe Skifteri Gri”, Nju Jork, The Viking Press, 1941; ribotuar nga Penguin Books |
“None who have not lived through the past few years on the spot”, wrote Edith Durham in 1914, “can imagine the fraud, the treachery, the cold-blooded cruelty and brutality with which the various rulers of Europe have striven, each against each, to obtain, by hook or by crook, possession of, or influence over, that little corner of land in the Near East which has been lately the seat of war, and is now the seat of hopeless misery.” Thus begins The Struggle for Scutari, a harrowing eyewitness account of the struggle for Albanian independence in the north. Edith Durham, an Englishwoman who lived from 1863 to 1944 is better known for High Albania, a fascinating, highspirited account of her lengthy travels on foot and horseback in 1908 through the northern Albanian mountains. High Albania still inspires many visitors, including ourselves. And although the Albania that Durham encountered no longer exists, if you listen carefully, if you look closely, you can still hear and see it, like the grin of the Cheshire cat. High Albania is the story of Albania’s gift to Edith Durham: an adventure beyond compare, a glimpse into an inaccessible world that she called “The Land of the Living Past”. The Struggle for Scutari is the story of Edith Durham’s gift to Albania: the story of years of arduous relief work among her beloved mountaineers during the period from the 1911 uprising to the fall of Scutari. Durham states very clearly, in her introduction, that The Struggle for Scutari is not a history of the war, and indeed it is not. It is exactly what she says it is, “a plain tale of the main facts that came directly under my notice”. Facts, and people. Those that did not come directly under her notice are rarely mentioned: for example, she refers to Zoti Luli only once! Others that she did notice received what today may seem too much attention. Her view of the 1911 uprising seems myopic. Moreover, Edith Durham was never one to keep her opinions to herself — and history has not always agreed with her opinions. But history cannot be written on the spot. The book is a valuable eyewitness account, and a vivid tale of great courage and deep humanity. Who was Edith Durham, and how did she happen to be in Albania during those years of the fateful struggle? “It was in Cetinje in August, 1900, that I first picked up a thread of the Balkan tangle, little thinking how deeply enmeshed I should later become, and still less how this tangle would ultimately affect the whole world”, Durham recalled in 1920 (Twenty Years of Balkan Tangle). “Chance, or the Fates, took me Near Eastward. Completely exhausted by constant attendance on an invalid relative, the future stretched before me as endless years of gray monotony, and escape seemed hopeless. The doctor who insisted upon my having two months’ holiday every year was kinder than he knew. ‘Take them in quite a new place, he said. ‘Get right away no matter where, so long as the change is complete’. Along with a friend I boarded an Austrian Lloyd steamer at Trieste, and with high hopes but weakened health, started for the post of the Eastern Adriatic.” Thus began a journey that was to change her life forever. On that first visit Edith Durham was a tourist, but one with an uncommon eye and ear. A trained (and exhibited) artist, she sketched and photographed wherever she went, and recorded verbatim conversations in her diaries. She had a lively interest in Politics and a gift for pithy expression. She writes, having noted with surprise that Cetinje was host to an extraordinarily large number of foreign legations, that “Their number and variety caused me to ask: ‘But why are so many Powers represented in such a hole of a place?” And the Italian architect who was designing the Russian Legation replied, more truly than he was perhaps aware, ‘Because Montenegro is the matchbox upon which the next European war will be lighted!”’ Learning that “the reconstruction of the Great Serb Empire of the Middle Ages was what Montenegro lived for”, she remarked, “To me it sounded then fantastic — operatic. I had yet to learn that the opera bouffe of the Balkans is written in blood and that those who are dead when the curtain falls, never come to life again.” Captivated by the Balkans, she spent the months after her return home reading Balkan history and studying the Serbian language. She returned to Montenegro in 1901, and on this visit she “went down the lake to Scutari”. She fell in love with Albania and the Albanians immediately. “Scutari captured me at once”, she wrote. “It has color, life, art. Its people were friendly and industrious and did not spend all their time drinking rakia and swaggering up and down the street as at Cetinje. There was something very human about them and of all things I wanted to go into the Albanian mountains. But our Consul there was but just arrived. He consulted his Austrian colleague and as Austria was then keeping the mountains as its own preserve, he replied, emphatically, that the journey was impossible for me”. From that moment until the end of her life, Edith Durham was not an impartial observer, but a dedicated champion of the Albanian people and their struggle for national liberation. Rebecca West, the author of the 1940 Black Lamb and Gray Falcon, a massive book about Yugoslavia, scoffed at Durham’s passionate partisanship (Durham was then still alive and in fact was one of the book’s reviewers): “English persons of humanitarian and reformist disposition constantly went out to the Balkan Peninsula to see who was in fact illtreating whom, and, being by the very nature of their perfectionist faith unable to accept the horrid hypothesis that everybody was illtreating everybody else, all came back with a pet Balkan people established in their hearts as suffering and innocent, eternally the massacree and never the massacrer. The same sort of person, devoted to good works and austerities, who is traditionally supposed to keep a cat and a parrot ... the Albanians as championed by Miss Durham, strongly resembled Sir Joshua Reynold’s picture of the Infant Samuel.” Perhaps Rebecca West was jealous because in 1940 Edith Durham was still famous throughout Albania as “The Queen of the Mountains”. But this title was fully earned. Edith Durham gave everything she had to Albania: a voice in the larger world, vital assistance, hope in a time of crisis. To appreciate what Durham did, we must remember the difficulties she faced. Wadham Peacock, consul-general in Northern Albania for several years around 1910, has vividly described the Shkoder encountered by a foreign visitor in those days. In the first place, it was hard to get there. “There are three principal ways of reaching Scodra from Europe”, he writes: “By steamer across the lake from Montenegro; by launch up the river Boiana [Figure 8]; and by horseback [“eight hours hard riding”] across the Zadrima from San Giovanni di Medua. Of these the latter route is most in keeping with the spirit of the place...” Once in Shkoder, the European visitor encountered a very foreign land, in which people dressed in many varieties of Turkish-style clothing, or in the native costumes of the mountains. The European diplomats and foreign tourists lived largely in a world apart. “Under Turkish rule it was very difficult for a Frank to know or mix with the leading members of the community on anything like terms of intimacy”, he noted. Moreover, there was the problem of language. “It is an extraordinarily difficult language for a foreigner to speak, and the Shkypetars claim that none but the native born can pronounce their queer consonantal sounds correctly. The difficulty of learning the language is increased by the want of a suitable alphabet ... it is a proof of the marvelous vitality of the language that it has survived through the ages without a literature, untaught and unwritten in the schools”. I am not sure how well Durham learned to speak Albanian, but she most definitely broke out of the isolation of the “European colony”. There is not time today to retell the story of Durham’s travels in the mountains. It is a story filled with humor, pathos, and keen observations. Few of her new friends had ever met a foreigner, none an Englishwoman. Their admiration was mutual, but Durham was disturbed by the fact that the mountaineers ascribed influence to her that she knew she did not have. Several insisted that she must be related to the King of England, and begged her to intercede on their behalf. One was convinced that she was the King’s sister. When the Young Turk Constitution was accepted at Shkoder in 1908, she writes in a famous passage, “August 10th was the climax. All else was as naught compared to the Coming of the Christian tribesmen” from the mountains into Shkoder. “It was unrehearsed, undrilled, but no preparation could have made it more magnificent. Summoned by their chiefs, they came — chosen representatives of all the big tribes — one thousand five hundred strong, each tribe headed by its Bariaktar with the bullet- riven banner, and led by its priest or Franciscan — sons of the church militant .... The cathedral grounds were one vast picnic. No such sight had been seen in Scutari before. For two whole days and nights over two thousand heavily-armed men were loose in the town — nor was there either military or police force sufficient to have coped with an outbreak — but not one incident occurred to mar the general joy. They rejoiced like children, too happy to be naughty.... The tribesmen hailed me with joy, pressed weapons into my hands, and swept me away. Down the main street I went, blazing ball-cartridge from a Martini and ran about the Cathedral grounds, firing any revolver handed me, while the populace applauded and the Archbishop laughed. It came on me with a great crash that the simple mountaineers believed largely that I had worked this marvel — ... the change of Government. They had begged me to do it, and no sooner had I returned to Scutari than it was done! Some even declared that they would follow me and obey my King. I denied it vainly. Never before have I been so popular; never in my life shall I be so again.” The political story continues in The Struggle for Scutari. “In December, 1908, the fateful year of the Constitution, I left Scutari- Albania and returned to London, filled with the gloomiest forebodings. The future was dark. I intended to return to Albania in the spring of 1909 to watch events on the spot. But an accident and consequent illness disabled me completely. I lay helpless, madden by the thought that the last act of the tragedy of the Near East was about to be played, and I should not be there to see ... In April 1910, better, but far from well, I returned to Scutari. It was the same old Scutari. The road from Medua, begun thirty years ago, and paid for many times in taxes, was not yet finished. The Custom-house officials still took bakshish and passed my luggage through ... April 27 brought the Sultan’s Accession Day. The celebrations were very military ... Scutari looked on, sullen and resentful .... The garrison marched, newly uniformed, the officers ablaze with gold braid, and upon fine horses. “Look at them, the devils!” said an Albanian to me. “That is where our money goes. There used to be one big thief; now there are a lot of little ones.” I wondered idly if this were a good definition of democratic government. The last ceremony I had witnessed at that Serei was the Proclamation of the Constitution, in August 1908, when the populace flocked in a frenzy of joy, and believed that “Konstitutzioon” meant freedom from the Turk. Today the Turk was more in evidence than ever. Moslem and Christian alike muttered discontent. They would pay taxes willingly, they said, to make roads, to regulate rivers. But to fatten officers and buy gold braid for them, and ‘guns to kill us with’ - never! “I left Scutari in October., to winter in Egypt and endeavor to pick up strength.” - it was the last time she would think of herself for several years. “The soothsayers were reading blood and war in the bones of sheep and fowls, and the women were wishing that the terrible “hylli m’bisht” (star with a tail) [Haley’s comet] had never blighted Albania ... I left Egypt for Constantinople in March, and found on arriving that the revolt had broken out prematurely among the Maltsors of Maltsia e Madhe only, and that they were carrying all before them — had chased away the scanty Turkish garrison and taken Tuzi.” She had missed the event that is the main subject of this symposium. But her many visits to Montenegro had already shaped her view of it. The mountain men had received arms from Montenegro, but she believed that King Nikola was manipulating them for his own purposes. “This sudden commencement before due preparation was a fatal error, engineered possibly by folk who meant the revolt to fail. It had been intended that Moslems and Christians should rise together ... “ Durham soon found herself in Montenegro, very much in the thick of things (“Strange how the Fates toss one!”). Just about everyone, even the King and Queen, sought her advice. But her main concern was the refugees. “The pressing question for me was to relieve some of the miserable victims . A crowd of ragged, poor creatures, their faces already yellow and sunken, poured in daily in hopes of the little ration of maize that was to keep body and soul together. Women who, as well-to-do peasants, had housed and fed me but three years ago, came, destitute and exhausted — sometimes an eight hours’ tramp — only to find that the supply had run out. The work was very badly organized. The children starved in the mountains, while the mothers wandered about the town and begged or starved for two days before the next ration of raw maize was given, and then, so destitute were they, they were often forced to sell it at a loss to buy bread, for they had neither pot nor bake-iron with which to cook it. Where and how to find money I had no idea. Ten pounds of my own were all I had to begin with. I meant to give all I collected to Stanko, Markovitch, Governor of Podgoritza, who was in charge of the maize distribution. Scarcely had I given him a pound or two, however, when one after another Albanians, Montenegrins, and foreign correspondents came and begged a few minutes’ private conversation, and besought me not to trust Stanko with a penny ... “Beware the serpent, lest he bite”, said Podgoritza .... Nor should I have known how to manage the work had not Fortune sent me a young Scutarene, Kol Martinaj, Professor of Albanian in a college in South Italy. He gave up most of his time to helping me, investigated cases, and advised where and what to buy. Together we tramped the slums of the town, and scrambled down the cliffs and into the caves along the riverbanks. “I dreaded going up to the mountains, as, owing to illness, I had not ridden for three years. But on June 10, in answer to an urgent appeal, I decided to start for Triepshi. ... We rode up the mountainside and struck a rough mule-track. It was to be adapted for mountain-guns as fast as possible. Wretched sheep and goats were hobbling on swollen hoofs, and rolling over, gasping and dying, on either side of the way. The flocks saved by the refugees from the Turks were smitten with foot and mouth disease ... A woman from the house opposite came crying for bread, one of a crowd of half-starved, half-naked refugees. A child had recently died of hunger. There were 2,140 such miserable beings in the immediate neighborhood.... The misery was overpowering. Starving mothers were cooking nettles and asphodel leaves for their children, and mixing in a little maize-meal if they could get it.... Numbers of the poor things recognized me, and weeping, said that I was their only hope. It was inexpressibly painful.” Durham continued to record the harrowing events of the next two years in this style. Today, in 1996, her narrative reads more like a journal than a book: it is often difficult to remember where she is, even what year it is. The actors are sometimes individuals, sometimes nations. Durham is in Scutari, she is in Podgoritza, she is in the mountains. Unless one is very knowledgeable about the details of the struggle and the strugglers, one gets lost in the turmoil. But two angry themes resound throughout. One is Durham’s anger at the Great. Powers, which increased day by day. “It was an endless winter (1911-1912) of toil, misery, rumors, alarms, deaths - all in an indescribable tangle of intrigue, plot, and counterplot. Only firm and prompt action on the part of the so-called Great Powers could have prevented the final catastrophe. But it daily became more and more obvious that the Powers would rather that the whole Balkan Population died than that they should stretch a finger to save them.” The other theme is her grief at the human tragedy before her eyes. “There are few sights more heart-rending than burnt homes. [Figure 21] The floor, lighted from below, flares up; and bums the roof rafters and all the props within. Down comes the roof with a crash, and the red sparks shoot up. Part of the stone wall is tom down by the falling timbers. Blackened ruins are all that remain, and among them cower the innocent victims who have wandered back, destitute of nearly all but the clothes they wear. And Europe says ‘Thank God! Peace has been preserved. We have not fought each-other.’ What God is it that they thank? Moloch?” Durham, who served as correspondent for several British newspapers, was also upset by the way events were portrayed in the press. Some of her articles were suppressed, others delayed. “The silly craze for getting a thing out quickly, without giving possible time for inquiring into its truth, makes a large proportion of socalled “news” mere rubbish to gull the public... Her final heartbreak, the fall of Scutari to Montenegro, is recounted toward the end of the book. “Few Montenegrins had ever been there .... Statements of the most absurd kind were palmed off in the form of interviews to journalists who were quite new to the land, and who were therefore, as is the custom, entrusted at a critical moment with supplying reliable information about it... ‘Scutari was tom from us by the Turks!’ howled Montenegro. “The fall of Scutari had a mixed effect on the Foreign Legations at Cettigne. France and Russia, to whose willful retarding of events, King Nikola’s coup was undoubtedly due, rejoiced openly.... Others among the Ministers were furious....’Poor Scutari, that I had left nine months ago, was a miserable sight .... The populace was, in fact, completely in the dark as to what had happened ... Shattered houses and wounded people corroborated the indignant statements of the Consuls and the Archbishop, that the civil population had been specially selected for bombardment. The schools, churches, hospitals, and Consulates had all been aimed at, rather than the citadel or barracks. All had been struck, and some wrecked ... The cathedral was a wreck of its former splendour - the roof riddled, the sacristy and tower burnt out, and great pits blown in the floor by shells.... Nearly two thousand persons had been refuged in it with all their goods, believing it safe, and had fled in panic..... “I busied myself with relief work. Two most able assistants, Miss Buxton and Miss Robertson - a trained nurse - arrived. Alone I could not have tackled the work.... We made house-to-house visits all the morning, feeding up dying people with the condensed milk and beef extract I had brought; and held, in the afternoon, an outpatient department for the less ill, and dealing out rations of beans and rice to the starving. The weather was intensely hot, and the work among the stuffy, dirty hovels and crowds of people very exhausting.” But finally, “News came that on the 14th the British Admiral and representatives of all the other Powers would take possession of the town... At the very last, when the Montenegrins knew they must leave they took a mean revenge. The town was swarming with Montenegrin women as well as men, and it is they who are believed to have set fire to the bazaar.” [Figures 25-27] But “on May 14 they began early to trail over the bridge and out of the town.” “It was a beautiful summer day. The river glittered in the sun. Down by the bend, the launch came in sight. Nearer and nearer. The populace had prepared Albanian banners and wished to strew roses at Vice-Admiral Burney’s feet, but were forbidden, to their bitter disappointment, to make any sign of joy at all ... [But] The anguish and tension of six long months was over. Scutari was saved.” But the trials of the Albanian people were not yet over. “I would beg all readers never to forget”, wrote Durham, “that there is one thing much more awful than war, and that is the period which fol- lows it, when such as have escaped a merciful death by shot and shell are left to face starvation on the mountain-side.” The ending paragraphs of The Struggle for Scutari are as prophetic as its opening ones are poignant. “In the Balkan Peninsula it is usually the unexpected which takes place. The one thing that can be said with certainty is that no permanent solution of the Balkan question has been arrived at. The ethnographical questions have been ignored. A portion of each race has been handed over to be ruled by another which it detests ... The seeds have been sown of hatreds that will grow and bear fruit.” Edith Durham lived another thirty years. Although poor health eventually prevented travel, she worked ceaselessly on behalf of Albania for the rest of her life and is sometimes credited for its recognition by the League of Nations. Her efforts were less appreciated in her native country than in her adopted one, but that is a story for her biographer to tell. She was an admirer of Fan Noli and corresponded regularly with him; during World War II he and other Albanians in America sent her parcels of dried egg, sugar, tea and coffee. She wrote to him in 1943, “Please give the kindly donors my very hearty thanks, not only for the delicacies they have sent me but also for their kind and generous thoughts. I am greatly touched. I little thought when I was distributing relief in North Albania in 1913 and ... that later on Albania would feed me.” Edith Durham’s Balkan odyssey had come full circle. She died as the Second World War drew to a close, in 1944. REFERENCES 1. Edith Durham High Albania, London, Edward Arnold, 1909 (reprinted by Ayer Company Publishers, 1994) The Struggle for Scutari, London, Edward Arnold, 1914 Twenty Years of Balkan Tangle, London, George Allen & Unwin, Ltd., 1920 2. John Hodgson “Edith Durham, traveler and publicist” in Black Lamb and Gray Falcon, edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press (England), 1991 3. Wadham Peacock Albania: the foundling state of Europe, New York, D. Appleton & Co., 1914 4. Rebecca West Black Lamb and Gray Falcon, New York, The Viking Press, 1941; reprinted by Penguin Books |
