Gjergj BERISHA
|
|
Zonja dhe zotërinj, Kryesi e çmuar, bashkombës dhe bashkëvendas të dashur, tubim i nderuar, ju sjell përshëndetje të përzemërta dhe dëshirat më të mira për shëndetin dhe mirëmbetjen tuaj nga Malësia jonë kreshnike dhe heroike, nga Hoti dhe Gruda, Rrafsha e Trabojinit, nga Trijeshi e Tuzi, Koja dhe Fudnat. Shpreh kënaqësi të madhe, që m’u dha rasti t’ju drejtohem me këtë kumtesë, dhe ia drejtoj falënderimin e veçantë Fondacionit të Dedë Gjo’ Lulit, patriotit të madh, heroit të famshëm, prijësit të urtë shqiptar, që më ftuan dhe mundësuan të marr pjesë në këtë, për të gjithë ne solemnitet madhështor. Malësia si dhe mbarë populli shqiptar këto ditë kremton dhe feston në mënyra të ndryshme 85-vjetorin e kryengritjes, sidomos në trevat e Malësisë së Madhe, Rapsh, Koplik, Tuz etj., ku pasardhësit njihen me luftat heroike të të parëve të tyre që derdhën gjakun, nuk kursyen as jetën, vetëm të fitojnë lirinë për vete e më tepër për brezat e ardhshëm. Gjatë krejt jetës sime profesionale kryengritja e Malësisë në interesimin tim për historinë kombëtare ka pasë vendin qendror. Si bir i Malësisë, dhe historian me profesion kam dëgjuar shumë biseda dhe evokime të pjesëmarrësve në kryengritje, jam kontaktuar me shumë prej tyre, madje edhe me disa udhëheqësa të saj, fjalët dhe porositë e tyre më kanë entuziazmuar. Në spektrin e gjerë për Kryengritje dhe në marrëveshje me organizatorin, qëllimi i kësaj kumtese është të hedhim pak dritë në parakushtet, rrethanat, rrjedhën dhe rezultatet e kryengritjes, shqyrtuar nga aspekti i politikës së Malit të Zi zyrtar, në bazë të dokumentave të të dhënave arkivore, raporteve dhe në përgjithësi të historiografisë malazeze. Duhet cekur që kjo problematikë nuk është e panjohur në historiografinë tonë shqiptare, hulumtime kanë bërë disa historianë, si profesor Zekeria Cana, Bogumil Hrabar dhe tjerë profesorë shqiptarë kosovarë dhe malazezë. Rezultatet e gjurmimeve të tyre janë dhënë në publikime të ndryshme. Mirëpo, gjatë njoftimit me këtogjurmime, kam vënë re që shqyrtimi i deritashëm nuk është definitivisht i kryer, dhe historianëve tonë më të rinj u mbetet obligim që ta hulumtojnë më tutje këtë segment në kushte të reja. Kam konstatuar se edhe gjatë përgatitjes për këtë kumtesë, siç do të shohim më poshtë, janë shkruar dhe botuar shumë punime sidomos nga historianët malazezë dhe serbë, por shtjellimi i këtyre punimeve shumë herë e shtrembëron të vërtetën historike të kryengritjes. U jepet rëndësi e madhe ndoshta edhe më tepër se ç’ka kanë qenë, faktorëve të ndihmës së Malit të Zi në përgatitjen dhe udhëheqjen e kryengritjes. Por fshihet e vërteta se cili ka qënë qëllimi i këtij angazhimi kaq të madh i Malit të Zi, e veçanërisht i Kral Nikollës. Të nderuar pjesëmarrës të këtij tubimi, Po mbushen 85 vjet,ku shqiptarët e Ma1ësisë së Madhe edhe pse me kushte të pavolitshme, i rrokën armët e tyre që posedonin,pushkë pak, me kmesa, sakica, huj e gjëra të tjera që mund të mbrohen, por edhe ta godasin armikun. U çuan në kryengritje për t’u çliruar prej armikut shekullor, që në atë kohë ishin turqit. Malësorët, nuk ishte hera e parë që luftonin kundër armiqve të ndryshëm, në të kaluarën e tyre historike si armiq nuk ishin vetëm turqit, por edhe shpeshherë malazezët e serbët. Këto luftëra që ata i bënë gjatë së kaluarës, kishin për qëllim të jetojnë të lirë dhe të pavarur, si ashtu që në pjesën më të madhe ishin edhe vendbanimet e tyre, të cilat shtriheshin në lartësinë e ma1eve kreshnike shqiptare. Pra viti 1911 ishte viti ku në trevat e Malësisë vlonte pushka dhe derdhej gjaku për liri. Edhe pse në rrethana të pavolitshme për ta, varfëria ekonomike, gjendja e vështirë politike, armiku në numër dhe armatim më i fortë, ata nuk patën rrugëdalje tjetër vetëm këtë, ja vdekje ja liri. Edhe pse të pashkolluar, ata e dinin mirë se gjaku i tyre i derdhur për të drejtat dhe lirinë nuk do të humbiste. Një pjesë e madhe edhe prej nesh jemi dëshmitarë të kushteve jetësore në malësitë tona shqiptare. Të izoluar si nga malet e larta prej vendeve etnike tona, po ashtu të rrethuar dhe të sunduar prej armiqve të ndryshëm, e bënë jetën të vështirë. Baballarët tanë pësuan një gjenocid ekonomik dhe kulturor. Derisa në vendet e tjera të Ballkanit dhe të Europës, përparonte shkenca, ekonomia, kultura dhe arsimi, në Malësinë tonë jetonin ende në marrëdhënie fisnore dhe patriarkale. Në raste të shumta vuanin prej urisë. Shpeshherë kripa ju mungonte, i binte në një gjendje shumë të vështirë. Mos të harrojmë se gjyshët dhe baballarët tanë të cilët i mbajnë edhe sot në mend shumë prej nesh, kanë jetuar në ato kushte që çdo gjë e kanë prodhuar e punuar prej punës së tyre, kurrgja nuk kanë pasë prej qytetit ose industrisë, si rrobat, orenditë shtëpiake, veglat e punës. Tokat shqiptare në kohën e kryengritjes ishin të ndarë në katër vilajete: i Shkodrës, Kosovës, Manastirit dhe të Janinës. Tokat e vilajetit të Shkodrës ndaheshin në dy sanxhaqe, ai i Shkodrës dhe i Durrësit. Në kohën e kryengritjes vilajeti i Shkodrës kishte 190.000 banorë, nga të cilët 186.500 ishin shqiptarë, dmth. 98%. (Dr. Xh. Repishti - Kumtari, nr. 5, viti 1992, faqe 3, Shkodër) Në sanxhakun e Shkodrës bëntë pjesë edhe kazaja e Tuzit (me qendër Tuzi), sot në Mal të Zi, aneksuar më 1912, dhe përfshinte Malësinë e madhe ku shpërtheu dhe u shtri kryengritja e vitit 1911. Duhet të cekim se në kryengritjen e vitit 1911, morën pjesë aktive edhe krahinat shqiptare që në këtë kohë gjendeshin në Mal të Zi, e që ishin, Trijeshi, Koja e Kuçit dhe Fudnat. Si nënshtetas të Malit të Zi pjesëmarrja e tyre në kryengritje shpesh u bë problem në mes Turqisë e Malit të Zi. Marrëdhëniet e malësorëve me fiset kufitare malazeze në të kaluarën shpeshherë nuk kanë qenë të mira. Gjatë të kaluarës shqiptarët e Malësisë u gjendën nën sundimin e vezirave të Shkodrës. Pozita gjeografike, karakteri luftarak i tyre, i bëri që me të vërtetë vezirat e Shkodrës ti lazdrojnë malësorët, t’ju jepnin të gjitha privilegjet, mos të paguanin haraç, mos të shkonin në ushtri, të mbanin armë e të tjera. Këtë politikë e përkrahte edhe sulltani, sepse kishte interes t’i kishte marrëdhëniet e mira me shqiptarët e Shqipërisë veriore, e veçanërisht me malësorët për të mundur që të sigurojë Shkodrën prej armiqve të ndryshëm. Mirëpo, që të mund t’i realizonte qëllimet ekspansioniste që kishin filluar qysh moti në planet e Malit të Zi dhe Serbisë as këta nuk rrinin me duar kryq, sidomos Mali i Zi, me në krye Kral Nikollën. Në lidhje me këtë është me rëndësi të citojmë një dokument. Më 25 shkurt 1831, Millosh Obrenoviqi i shkruan Njegoshit një letër në mes tjerash.... Citoj burimin “Mali i Zi nuk mundet të ekzistojë pa Shkodër, ai edhe ushqimin e siguron prej saj, po ashtu edhe tregtinë duhet ta sigurojë përmes saj”. Nga ky dokument mund të konkludojmë, se udhëheqësit e dy vendeve sllave, Serbisë dhe Malit të Zi në atë kohë, shkëmbenin letra të atilla që kishin qëllimin e zgjerimit të territorit të tyre në dëmin e popullit shqiptar. Pasardhësit e tyre nuk e ndërprenë këtë luftë dhe planet e kurdisura për t’i zgjeruar territoret e veta, dhe për të formuar perandorinë e dikurshme që ishte shkatërruar të Car Dushanit. Më së miri na tregojnë ngjarjet të cilat u zhvilluan në shekullin IXX dhe shekullin XX si ishin: Lufta serbo-turke 1876-77, ruso-turke 1877-78, kryengritja në Bosnje dhe Hercegovinë 1875-78 si dhe luftat Ballkanike dhe lufta e parë Botërore. Pas luftës ruso-turke, u pa qartë se perandoria turke ishte me të vërtetë e kalbur në brendinë e saj si në pikëpamje ekonomike po ashtu politike. Paqa e Shën Stefanit dhe Kongresi i Berlinit na treguan se fuqitë e mëdha të asaj kohe kishin për qëllim që të dëbonin Turqinë prej Ballkanit dhe në marrëveshje me shtetet shoviniste fqinje të bënin dhe të ndanin trevat etnike tona. Për të mundur që të mbrojnë trojet etnike, dhe të çlirohen prej armikut shekullor, patriotët shqiptarë të kryesuar prej Abdyl Frashërit, Ymer Prizrenit, Hasan Vokshit, etj, thirrën përfaqësuesit e krahinave shqiptare që të merrnin pjesë në Lidhjen e Prizrenit të vitit 1878. Në këtë mbledhje historike, nga Malësia morën pjesë Cun Mula, Baca Kurti, etj. Si po shihet shqiptarët në këtë kohë ishin në një pozitë shumë të vështirë. Atyre u duhej që të luftonin kundër një armiku shekullor dhe të liroheshin prej tij, por tash si armiq të shqiptarëve u paraqitën edhe fqinjët e tyre, serbët, malazezët, bullgarët dhe grekët, për t’i ndarë në mes vetesh trojet tona etnike. Pas vendimeve të Kongresit të Berlinit, trevat e Malësisë (Gruda, Hoti dhe Kelmendi) u bënë zona kufitare. Kufiri i ri që u caktua në mes Malit të Zi dhe Turqisë, i ndau trevat shqiptare në dy shtete, Trijeshi, Koja e Kuçit dhe Fudnat mbetën nën Mal të Zi ndërsa të tjerat mbetën prapë nën Turqi. Kjo bëri të mundur që politika e Kral Nikollës tashti të jetë më aktive në mesin e malësorëve. Aktiviteti i tij ishte që ky të kthejë për vete dhe politikën e tij vojvodët dhe bajraktarët e fiseve, dhe këta me anën e ndarjeve të titujve të ndryshëm, oficera, u lidhte rroga, i dekoronte me medalje dhe shpeshherë ua shkollonte edhe fëmijët, dhe rushfete të ndryshme që kishin për qëllim me i lidh pas vetes. Këtë aktivitet e zhvilloi në Malësi me anën e bashkëpunëtorit të tij qysh në vitin 1883, që ishte Sokol Baci Ivezaj, prej shtëpisë së bajraktarëve të Grudës, i cili gati 30 vite jetoi i emigruar në Mal të Zi, me të gjitha nderimet dhe privilegjet që ia siguroi Kral Nikolla, duke ia dhënë edhe gradën gjeneral i Malit të Zi. Megjithë aktivitetin e tij në këtë drejtim ai nuk mundi që t’i kthente për vete të gjithë krerët. Qëllimi i kralit ishte që t’i bënte për vete udhëheqësit e fiseve të Hotit, sepse e dinte se Hoti, si fis i parë në Malësi, luante rol të posaçëm. Ky nuk arriti sukses sepse patriotët e shquar për çështjen kombëtare siç ishin Dedë Gjo’ Luli dhe Mehmet Shpendi nuk ranë në kurthet e politikës së kralit, megjithë premtimet dhe rushfetet që ai iu premtonte. Se si ka qenë politika dyfytyrëshe dinakërike e Malit të Zi ndaj malësorëve, do të paraqesim këtu një dokument, letrën që Nikolla në maj të vitit 1901 ia shkruan Sokol Bacit. Citoj dokumentin “Thueju të gjithë krerve të fiseve të Hotit, Grudës etj. që vinë te ju, që mosmarrveshjet me qeveritar turq e sidomos me ushtri, nuk janë të mira, edhe janë kundër dëshirës së Princ Nikollës. Në thirrjet e pashës e pushtetit turk, krerët e Malësisë duhet të përgjigjen me nder dhe përvujteri. Nëqoftëse u thonë pse shkoni te princi i Malit të Zi, përgjigjuni: “Shkojmë se është miku i mbretit tonë. Mos e thasht zote se sikur të vinte deri te lufta në mes sulltanit dhe princit të Malit të Zi, ne të gjithë kishim me luftuar kundër malazezëve, si kemi luftuar gjithmonë.” Kjo letër dhe të tjerat si kjo botoheshin në gazetën zyrtare Glas Crnogorca, për të njoftuar opinionin publik, ndërsa fshehtas ky i përgatiste malësorët në çdo pikëpamje kundër turqve, dhe në momentin e duhur të hidhej në luftë që të mund të realizonte qëllimet ekspansioniste. Në Shqipërinë veriore lufta për sferat e interesit në mes Malit të Zi dhe Serbisë në një anë, dhe Austro-Hungarisë në anën tjetër, ishin në kundërshtime dhe kundërthënie, dihen qëllimet. Kur qeveria e Malit të Zi u njoftua me planet e Austro-Hungarisë përsa i për- ket shqiptarëve dhe Shqipërisë, se ajo përkrahte autonominë dhe formimin e shtetit shqiptar, Kral Nikolla menjëherë dërgoi në Stamboll më 1896 Gavro Vukotiqin, i cili duhej të merrte masa dhe të mundohej në çdo mënyrë që te organet e perandorisë turke të pengonte autonominë dhe formimin e shtetit shqiptar. Nga ana tjetër po në këtë kohë me manovra të ndryshme Nikolla i propozoi Italisë që Shqipërinë ta ndanin përgjysmë, kështu që territoret deri në Shkumbin t’i takonin Malit të Zi. Serbia nuk ishte e interesuar për Shqipërinë veriore, sepse plani i saj ishte dalja në detin Adriatik shqiptar Durrës dhe Shëngjin. Në këto rrethana, sikurse kemi cekur edhe më parë, perandoria turke nuk ishte në gjendje të ndërmarrë masa për mbrojtjen e interesave të veta. Kjo gjendje shkaktoi moskënaqësi në të gjitha shtresat e popullsiseë, po ashtu si te popujt turq dhe jo turq që ishin në perandori. Për t’i zgjatur jetën edhe më tutje dhe për të formuar një shtet osman të reformuar me modelet evropiane vjen deri te revolucioni Xhon-turk i vitit 1908. Xhon turqit e ri me programin dhe proklamatat e tyre treguan vetën se janë demokratë liberalë, por fatkeqësisht vetëm në letër dhe deri sa erdhën në pushtet. Jehona e revolucionit dhe shpallja e hyrietit për të gjithë shtetasit në perandori, e sidomos për ata që nuk ishin të kombësisë turke ishte e madhe. Kur në vitin 1909 turqit e ri rrëzuan nga froni Abdyl Mamidin dhe formuan qeverinë e re, shpallën parullën “Perandoria e osmanlijve-osmanlijve”. Me të drejtë në lidhje me këtë, Vasil Popoviqi konstaton se turqit e ri ishin në brendi shovinista, jo demokratë liberalë. Shqiptarët që në këtë kohë ishin aktivizuar për mbrojtjen e drejtave të veta dhe luftën për fitimin e autonomisë, Xhon turqit filluan të marrin masa speciale kundër tyre, sepse shqiptarët ishin problemi më i madh i perandorisë turke në këtë kohë. Këto masa ishin: orvajtja që alfabeti posa i krijuar latin të kthehej në alfabetin arab, mbyllja e shkollave në gjuhën shqipe, mbledhja e armëve, ndryshimi i statusit financiar dhe ushtarak të deri atëhershëm. Por represionet e xhon turqve mbi popullsinë jo turke në perandori, bënë që shqiptarët të çohen në kryengritje. Kështu në vitin 1910 kryengritja shpërtheu në Kosovë, e cila përfshiu edhe viset tjera siç ishin Shqipëria veriore dhe Sanxhaku i Novi Pazarit. Për të shuar valën revolucionare në Shqipërinë veriore, qeveria e Stambollit në muajin prill të vitit 1910, emëroi ministrin ushtarak, Shefqet Durgut pashën, si kryekomandant të ekspeditave ndëshkimore për të shuar me gjak dhe hekur luftën në Kosovë dhe kudo që shqiptarët kishin ngritur krye. Me gjithë luftrat heroike që kosovarët bënë kundër ushtrisë turke, ata nuk mundën që të bënin rezistencë. Kjo luftë zgjati deri në muajin qershor 1910. Më 12 qershor në Glas Crnogorca kemi lajmin se udhëheqësi i kryengritjes në Kosovë Isa Boletini, bashkë me 13 shokë dhe të afërmit e tij kaloi në Mal të Zi si emigrant, ku u dërgua në Nikshiq. Pasi pashai e nënshtroi Kosovën, erdhi me ushtrinë e vet edhe në Malësi, ku kishte për qëllim të vinte qetësinë, të mblidhte armët dhe të merrte edhe masa të tjera ndëshkimore. Masat represive të marra prej ushtrisë turke, bënë që një pjesë e shqiptarëve të emigronin në Mal të Zi. Kemi raste që tërë fshatrat, edhe me familje dhe bagëti, kaluan në Trijeshe dhe Koje të Kuçit, po ashtu edhe në Podgoricë dhe Nikshiq. Në këto kushte, në vjeshtën e vitit 1910 kemi ndeshje të shumta, luftëra me armë mes reparteve të ndryshme turke dhe luftëtarëve malësorë. Në fushën e Rapshit, rapshjantë zunë robër 30 ushtarë turq me komandantin e tyre, në betejën në Qafë të Ugles mbetën të vrarë dhe të plagosur shumë ushtarë turq, por edhe luftëtarë shqiptarë - gjithsej 60 vetë, po përmendim Ded Gjonin dhe Gon Tom Hasin nga Vuksanlekajt, po ashtu mbetën të vrarë dhe të plagosur 30 trijeshjan dhe kojas. Në betejën në Ranxë të Hotit u vranë Gjek Cel Mirashi e Vat Martini nga Trijeshi, Zef Peri dhe Nikallë Preke Hasi nga Hoti etj. Aksionet luftarake të Durgut pashës në vitin 1910 nuk dhanë rezultatet e pritura. Qëndresat që i bënë shqiptarët ushtrisë turke si dhe aksionet e përbashkëta dhe të pandërprera i afirmuan shqiptarët para opinionin publik botëror jo si rebela, por si anë ndërluftuese. Zonja dhe zotërinj, problemi i refugjatëve shqiptarë që gjendeshin në Mal të Zi ishte bërë problem edhe për shtetin e Malit të Zi, në marrëdhëniet me Turqinë. Në këtë kohë në Mal të Zi kishte më tepër se 7.000 refugjatë nga Kosova, Malësia dhe Novi Pazari. Mendoj që qëndrimi i popullit malazes ndaj refugjatëve shqiptarë duhet të vlerësohet pozitivisht. Më lejoni të cek disa të dhëna lid- hur me problemin e tyre në Mal të Zi, fill para fillimit të kryengritjes, po ashtu edhe gjatë kryengritjes. Qeveria e Malit të Zi organizoi popullin dhe me anën e proklamatave që paraqitën në Glas Crnogorca, i bënte thirrje popullit për ndihma për emigrantët. U formua këshilli kryesor në Cetnje, me degët e veta në qytetet e ndryshme të Malit të Zi. Populli i Malit të Zi iu bashkua aksionit për mbledhjen e ndihmave, megjithëse edhe ata nuk ishin në gjendje të mirë materiale, por bënë çmos që shqiptarëve t’u ofrojnë ndihma të duhura. Këtu duhet të bëhet diferencimi në mes të qëllimeve të qeverisë me në krye kral Nikollën, pse i ndihmonte emigrantët, dhe ndihmës së popullit, i cili në pjesën më të madhe nuk i njihte dhe nuk i dinte planet djallëzore të qeverisë së tij. Për çështjen e emigrantëve u bënë dhe probleme në mes Rusisë, Turqisë dhe Malit të Zi. Rusia i tërhoqi vërejtje qeverisë së Malit të Zi që duhet të kthente shqiptarët në shtëpitë e veta, përndryshe do t’ia ndërpriste të gjitha ndihmat financiare Malit të Zi. Patriotët shqiptarë që gjendeshin si emigrantë në Mal të Zi, e dinin mirë qëllimin e qeverisë dhe të kral Nikollës për çështjen shqiptare. Për këtë arsye, për të bërë të mundur që aksionet mos të dirigjoheshin prej të huajve, ata vendosën që të krijohej një komitet i cili do të interesohej jo vetëm për çështjen e emigrantëve, por edhe për luftën e mëtejshme kundër turkut. Për këtë gjë u formua në Podgoricë Komiteti, me në krye Sokol Bacin, me orientim nga Mali i Zi. Dihet arsyeja përse u zgjodh Sokol Baci për kryetar. Me gjithë kushtet në të cilat punonte ky komitet, ai pati sukses sepse në gjirin e tij bënin pjesë patriotët shqiptarë. Kral Nikolla me anën e njerëzve të ndryshëm u mundua ta vinte nën kontrollin e vet punën e këtij komiteti, por nuk ia arriti qëllimit. Prej të dhënave me provenjance malazeze, në përgatitjen e vetë kryengritjes dalin edhe të dhëna tjera, ashtu p.sh. qeveria e Malit të Zi ishte kundra pjesëmarrjes së malësorëve në një kryengritje të përgjithshme, që sipas marrëveshjes duhej të fillonte në maj 1911. Kral Nikolla kishte për qëllim që në momentin e duhur, kur atij i interesonte, t’i hidhte në kryengritje malësorët, dhe ajo të ishte lokale, që me anën e malësorëve të realizonte qëllimet ekspansioniste në Shqipërinë veriore me qendër në Shkodër. Mali i Zi bëri çmos për të penguar kryengritjen e përgjithshme shqiptare, sepse një kryengritje e tillë varroste politikën ekspansioniste dhe planet shumëvjeçare të qeverisë malazeze. Në lidhje me këtë do të citojmë një dokument. Fjala është për bisedimin në mes Kral Nikollës dhe përfaqësuesit të Turqisë në Ceti, Sabredin Beut, më 10 shkurt 1911. Në mes tjerash në pikën tre të dokumentit thuhet: “Unë jam i obliguar që shqiptarët emigrant në shtetin tim tu ndihmoj dhe të kujdesem për ta, dhe sipas vendimit, më së largu deri më 15 mars të këtij viti. Pas këtij afati ata janë të detyruar të kërkojnë azil në ndonjë shtet tjetër ose të kthehen në shtëpia të veta. Do të jenë të detyruar të luftojnë kundër jush për të drejtat e veta. Për këtë gjë po ju njoftoj që me ardhjen e verës do të plasi pushka e tyre prej Shkupit deri në Durrës. Atëherë do të keni shumë vështirësi me e shue revolucionin, keni me pasë shumë humbje, po ashtu edhe ne do t’na sulmojnë prej mbas shpine.” Ky dokument na tregon më së miri politikën e Malit të Zi ndaj çështjes shqiptare. Qeveria e Malit të Zi më 14 mars shpalli që ua ndërpriste ndihmat materiale të arratisurve shqiptarë, që të kënaqte kërkesat e Turqisë dhe gjoja për të ndihmuar stabilitetin në Ballkan, e veçanërisht gjendjen e shqiptarëve. E vërteta ishte ndryshe. Ajo bënte çmos për të organizuar fillimin e kryengritjes së malësorëve. E dinte mirë se me ndërprerjen e ndihmave, malësorët nuk do të kishin rrugë tjetër, por të çoheshin në luftë kundër turqve, ose siç thoshin pjesëmarrësit “me u mbytë të gjithë në lumin Cem.” Mali i Zi emëroi serdar Janko Vukotiqin si komisar për çështjet kufitare dhe të organizimit të kryengritjes me qendër në Podgoricë. Sapo erdhi në Podgoricë u ndau malësorëve 700 pushkë të vjetra dhe 400 fishekë e lejoi që nënshtetasit e Malit të Zi të kalonin kufirin për t’u ndihmuar malësorëve në kryengritje, fjala është për shqiptarët e Trijeshit, Kojes dhe të Fudnave. Në mesin e kryengritësve u dërguan dy oficera që gëzonin autoritet te malësorët, Millo Rashoviq dhe Vojin Popoviç, të dy kuças. U lidh Trijeshi me linjën telefonike me Podgoricën etj. Këto fakte na tregojnë se Mali i Zi nuk ishte për një politikë siç deklarohej, për qetësi dhe stabilitet. Por me aksione të shpejta bënte që malësorët t’i hidhte sa më parë në kryengritje kundër turqve. Me propagandën e saj i nxiste malësorët drejt kryengritjes, duke u premtuar liri dhe pavarësi, por me kusht që në vendet e çliruara të ngrinin flamurin e Malit të Zi. Kjo kërkesë u hodhë poshtë nga malësorët, të cilët përpara kërcënimit të urisë, të armatosur keq e të paorganizuar, u detyruan ta fillojnë kryengritjen para afatit. Sipas kujtimeve të veteranëve pjesëmarrës të kryengritjes, Dedë Gjo’ Luli, për çështjen e flamurit iu përgjegj Kral Nikollës: “ Për mik të pranoj, për babë kurrë. Më i madh është mbreti i Stambollit se sa ju dhe nuk e pranoj për babë. Babë kam vetëm Shqipninë.” Në këto kushte të pavolitshme, kur shqiptarët nuk kishin asnjë mik të sinqertë t’i ndihmonte, për pa vu në pyetje pavarësinë e atdheut, të rrethuar në çdo anë prej armiqve, u detyruan të hidheshin në kryengritje, përpara se ishte bërë plani për kryengritje të përgjithshme. Me 23 mars 1911 në një thirrje që iu drejtua popullit në Shkodër, e nënshkruar nga Isa Boletini, Memet Shpendi dhe Ndue Goni, thuhej se “ka ardhur koha që të lirohemi nga pushteti osman.” Të nesërmen më 24 mars, hotjanët sulmuan fortifikatat kufitare turke në Rapsh dhe Traboin të cilat i çliruan. Kjo datë merret si dita e fillimit të kryengritjes së Malësisë së madhe. Historikisht kryengritja e vitit 1911 është vetëm vazhdimi i kryengritjeve të vitit 1910. Prandaj është një kontinuitet i ngjarjeve revolucionare të popullit shqiptar në luftë për pavarësi. Lajmi i fillimit të luftës u përhap me shpejtësi të madhe në Malësi. U hodhën në luftë Gruda, Kelmendi, Trijeshi dhe Koja e Kuçit. U sulmuan postat kufitare në Pikale, Selishte, Dinoshe, Omerbozhaj, Malin e Vranës dhe Nenhelm. Të gjitha u çliruan, u vranë disa ushtarë turq, pjesa tjetër u zu rob, po ashtu u mor edhe një numër i madh i armëve. Valiu i Shkodrës, Bedri pasha, e urdhëroi kajmekanin e Tuzit, nënkolonelin Ahmet Beun që t’i bashkonte forcat kufitare në Tuz për të mbrojtur kalanë e Shipshanikut, fortifikatë e rëndësishme. Sukseset e para të kryengritësve në operacionet luftarake, bënë që Bedri pasha të ndërmerrte një masë e cila në Turqi përdorej shpesh dhe ajo ishte propaganda e përçarjes fetare. Më 26 mars shpalli në Shkodër kryengritjen e malësorëve si luftë fetare, “luftë kaurrësh”, si “sulm malazes” dhe thirri popullsinë myslimane që të bashkohej dhe të nisej në luftë sa më parë për të mbrojtur perandorinë osmane. Thirrjes së tij i’u përgjegj një numër afro 1000 vetësh, fanatikë myslimanë, prej të cilëve u formua një batalon nën komandën e Emin Beut. Kur erdhën në Tuz dhe në trevat e Malësisë, panë se ishin të tradhëtuar, se nuk luftonin malazezët por vëllezërit e tyre malësorë shqiptarë, kështu që brenda tri javësh pjesa më e madhe u kthye në shtëpitë e tyre, ka patur edhe raste që iu bashkuan kryengritësve. Më 28 mars kryengritësit sulmuan Tuzin, kryeqendër e krahinës, hynë në Tuz, dogjën ndërtesat ushatarake, dy kazerma, furrën e bukës ushtarake, ndërtesën e kajmekanit (Nënprefekturën) dhe magazinën e kripës. Kalanë e Shipshanikut nuk mundën ta pushtonin për arsye se u mungonin topat. Ndër betejat më të njohura që kryengritësit patën sukses ishte ajo e 6 prillit 1911. Në këtë ditë u zhvilluan luftimet prej Kastratit deri në Dinoshë. Luftëtarët trima të Kojes së Kuçit u dalluan për trimërinë e tyre. Ata sulmuan fortifikatën e Deçiqit ku valëvitej flamuri turk. Për të marrë flamurin e armikut ranë dëshmorë njëri pas tjetrit shtatë kojas derisa e rrëmbyen flamurin. Për trimërinë e tyre në këngën popullore thuhet “Koja e vogël një pakicë, muer bajrakun në Deçiq.” Të nderuar vëllezër dhe motra, 6 Prilli i vitit 1911 është një datë me rëndësi në historinë e popullit tonë. Këtë ditë kryengritësit shqiptarë ngritën flamurin e Skënderbeut në Bratile afër Deçiqit, pothuajse pas 450 viteve që nuk ishte valëvitur në trevat shqiptare. Besa e dhënë e tribunit shqiptar Dedë Gjo’ Lulit që “në vendet e çliruara do të ngrehim flamurin tonë” duhej të realizohej. Për të çuar fjalën e Dedës në vend dolën në majë të Bratiles Nik Gjelosh Luli (kushëriri i Dedës) bashkë me Gjon Ujk Miculin dhe Pjetër Zefin, shpalosën flamurin dhe e ngritën në këtë majë të shenjtë. Këto janë kujtimet e veteranëve dhe pjesëmarrësve luftëtarë të Malësisë, për të cilat nuk mund të dyshojmë se nuk janë të vërteta, siç kërkojnë disa që të thirren në dokumenta. Dokumentat janë luftëtarët e Malësisë dhe gjaku i derdhur i tyre për trojet etnike. Sukseset e kryengritësve në luftërat kundër ushtrisë turke e bënë Stambollin që më 28 mars 1911 përsëri të emëronte Shefqet Durgut Pashën si komandant të ushtrisë turke, e cila do të luftonte kundër kryengritësve shqiptarë. Shqiptarët e njihnin mirë këtë gjeneral, qysh në vitin 1910. Lajmi se në malësi po vinte prapë pasha famkeq kundër kryengritësve, bëri që malësorët të konsolidonin më mirë, sepse e dinin se do të ndesheshin me një armik të fortë dhe gjakatar. Komanda turke kishte bërë plan që t’i fuste forcat kryengritëse ndërmjet dy zjarresh. Dhe kështu veproi. Më 29 mars u nisën prej Gjakove katër batalone nën komandën e Ethem pashës për t’i sulmuar kryengritësit pas shpine. Ushtria tjetër e komanduar prej Durgut pashës u nis prej Shkodrës për të vazhduar rrugën në Malësi dhe drejt Tuzit. Nën komandën e këtij kishte me tepër se 20.000 ushtarë. Në muajin prill u zhvilluan luftëra të ashpra në mes ushtrisë turke dhe kryengritësve. Luftëtarët malësorë nuk mund t’i bënin rrezistencë fuqisë së madhe ushtarake turke të komanduar nga Durgut pasha, kështu që u detyruan t’i lëshonin fshatrat e tyre dhe të iknin në Mal të Zi. Ushtria turke dogji dhe poqi çdo gjë që gjendej para tyre. Në këto beteja u vranë dhe u plagosën 150 ushtarë turq, por mbetën të vrarë edhe kryengritës, si trimi legjendar Nikë Gjelosh Luli me pesë trabojinas, 7 grudjanë, 4 rapshianë dhe u plagosën edhe të tjerë. Më 9 maj 1911 pasha iu drejtua kryengritësve me një thirrje në të cilën u premtonte falje, po qe se do të dorëzoheshin. Nga falja përjashtoheshin vetëm udhëheqësit e kryengritjes siç ishin Lucë Mark Gjeloshi, Mirash Pali e Frano Pali nga Selca, Mirash Luca nga Kastrati, Sokol Baci nga Gruda, Dedë Gjo’ Luli nga Hoti, Tom Nika nga Shkreli dhe Memet Shpendi nga Shala. Në mbledhjen e përfaqësuesve të kryengritjes e cila u mbajt në shkallë të Gelës të fshatit Pikale, u hodh poshtë thirrja e pashait. Durgut pasha nuk iu përmbajt afatit të caktuar prej pesë ditësh, por i sulmoi kryengritësit më 18 maj, tri ditë përpara. Ky ishte sulmi më i fortë që nga fillimi i luftës. U vu në veprim e gjithë ushtria turke në dy drejtime, që të mund t’i asgjësonte luftëtarët shqiptarë. Etem pasha bënte luftë me Kelmend për të arritur në Malësi, ndërsa Shefqet pasha kishte hapur frontin Hot-Deçiq-Kastrat-Shkrel. Haki pasha, komandant i divizionit në Tuz, kur pushtoi Deçiqin vendosi topat në këtë majë dhe gjuante fshatrat e Hotit dhe të Grudës, kësh- tu rrënoi edhe kishën katolike të Trabojinit në Hot. Përpara një armiku me forca më të mëdha, luftëtarët shqiptarë u detyruan të tërhiqen dhe të kalonin në anën e djathtë të lumit Cem. Ushtria turke nuk kaloi në anën e djathtë të lumit Cem, sepse aty afër ishte kufiri me Mal të Zi, por vazhdoi operacionet luftarake veri-lindje për t’u bashkuar me forcat e ushtrisë së Ethem pashës që luftonin në Kelmend. Më 15 qershor Shefqet pasha shpalli se kishte marrë fund kryengritja e malësorëve. Kur Turqia e pa se malësorët nuk ishin në gjendje t’i rezistonin ushtrisë turke, ata përdorën një taktikë që kryengritja mos të kalonte në kryengritje të përgjithshme. Po me këtë datë në Prishtinë arriti sulltani, i cili shpalli amnesti për kosovarët që kishin luftuar në vitin 1910. Po pas dy ditëve, me autorizimin e sulltanit edhe Shefqet Durgut pasha shpalli amnesti për kryengritësit malësorë në Shkodër. Kështu morën fund operacionet luftarake dhe kryengritja e malësorëve të Malësisë u shua me gjak. Prej 15 qershorit e deri më 2 gusht kur u nënshkrua marrëveshja, u zhvillua luftë politike dhe diplomatike për arritjen e paqes mes kryengritësve dhe Turqisë. Në këto kushte tejet të vështira për shqiptarë u vendos të mbahej një mbledhje e patriotëve shqiptarë, ku do të shqyrtoheshin problemet mbarëkombëtare. Ky ishte Kuvendi i Greçës. Qeveria malazeze nuk i priti me entuziazëm vendimet historike të kuvendit të Greçës. Arsyet dihen. Memorandumi i Greçës ishte një grusht i rëndë për politikën dhe planet e Kral Nikollës. Tashti fatin e kombit dhe luftën për trojet etnike i morën në dorë patriotët shqiptarë e jo të huajt, siç ishte rasti deri më tash. Presioni që bënin sidomos përfaqësuesit e Malit të Zi mbi malësorët për të pranuar kushtet e amnestisë turke, ishin të mëdha. Me iniciativën e faktorëve të jashtëm, e sidomos të autoriteteve turke në Shkodër, me qëllim që t’i qetësonin malësorët, u dërgua në Mal të Zi ipeshkvi i Shkodrës, Sereqi, i shoqëruar me klerikët Luigj Bomçi dhe Gjergj Fishta. Misioni i tyre përfundoi pa sukses. Në iniciativën e qeverisë malazeze, për të mundur që malësorët t’i bindin të ktheheshin në shtëpiat e tyre, i propozuan përfaqësuesit të Turqisë të bënin disa ndryshime dhe lehtësime në kushtet që u ofronte Turqia malësorëve në amnestinë e shpallur. Për këtë qëllim, në Podgoricë u organizua një mbledhje me përfaqësuesit e kryengritësve, ku merrnin pjesë 25 përfaqësues të organeve turke dhe përfaqësues të Malit të Zi, siç ishin Marko Gjukanoviq, gjeneralët Janko Vukotiq, Mitar Martinoviq, Blazho Boshkoviq, Velisha Llazoviq dhe konsulli i Malit të Zi, Gregoviq. Në këtë mbledhje u bë presion i madh mbi përfaqësuesit e kryengritësve që të pranonin kushtet që diktonte Turqia sidomos prej malazezve. Në këto kushte të vështira, duke mos patur rrugëdalje tjetër, shqiptarët pranuan të nënshkruanin marrëveshjen me përfaqësuesit e Turqisë, në prezencën e përfaqësuesve të Malit të Zi. Më 2 gusht 1911 në emrin e kryengritësve, marrëveshjen e nënshkruan Sokol Baci i Grudës, Dedë Gjo’ Luli i Hotit, dhe Dedë Preçi i Kastratit. Të nderurar dëgjues, Me nënshkrimin e armëpushimit, mori fund lufta heroike e shqiptarëve të Malësisë së Madhe e cila zgjati katër muaj. Ky armëpushim do të ishte i shkurtër, sepse prapë do të rroknin armët e tyre dhe do të hidheshin në luftë për çlirimin definitiv prej armikut shekullor. Rënien e kryengritjes e kushtëzuan faktorët e pavolitshëm në të cilën ajo u zhvillua. Mbi malësorët, përveç Turqisë, filloi të ushtronte presionin e vet edhe Mali i Zi. Tendencat kombëtare të lëvizjes malësore ishin në kundërshtim me planet e Kral Nikollës. Ai u bashkua me turqit në përpjekje për ta konsideruar kryengritjen si lëvizje me karakter lokal. Kur më 28 korrik me ndërhyrjen e Rusisë dhe Austro-Hungarisë u arrit marrëveshja midis Turqisë dhe Malit të Zi. Për t’u dhënë fund konflikteve në mes tyre, qeveria malazeze jo vetëm që nuk i ndihmoi më malësorët kryengritës, por me kërcënime i detyroi ata të pranonin propozimet turke. Qëndresa malësore u tha më në fund nga krerët të cilët, të detyruar nga gjendja e vështirë që u krijua, nënshkruan marrëveshjen me turqit në bazë të propozimeve të Stambollit. Pas politikës së Malit të Zi qëndronin Rusia, Serbia etj në dëm të popullit shqiptar, që më së miri shihet pas luftërave ballkanike dhe luftës së parë Botërore kur populli ynë pësoi fatin e njohur historik. Por kryengritja e vitit 1911 nga ana tjetër pati një rëndësi të madhe. Ajo shënon një hap në organizimin dhe mobilizimin e masave në ngritjen e ndërgjegjes politike kombëtare. Ajo e detyroi Turqinë të hynte në bisedime me shqiptarë, t’u bënte atyre lëshime, të cilat ndonëse ishin larg autonomisë, shënonin një bazë për kërkesat e reja në të ardhmen. Kryengritja e Malësisë dhe kremtimi i 85- vjetorit të saj le të jetë nxitje për gjithë popullit tonë shqiptar kudo në botë për mirëqenie, prosperitet, liri dhe unitet, ideal ky i kryengritësve malësorë dhe i Dedë Gjo’ Lulit. Përfundim Të dhënat me provencijence malazeze janë jashtëzakonisht relevante, por duhen trajtuar me kritikë dhe kujdes të posaçëm, duke pasur parasysh qëllimet dhe politikën e tyre. Emrat dhe vendet në burime shpesherë janë të shënuar gabimisht dhe është i nevojshëm korektimi i tyre. Gjithashtu datat e rëndësishme për ne janë të shënuara shpeshherë gabimisht, disa prej tyre sipas kalendarit të vjetër ortodoks dhe hulumtuesit duhet t’i kenë parasysh. |
Ladies and Gentlemen: Esteemed Board of Directors, dear compatriots and fellow countrymen, honored guests, I bring to you cordial greetings and best wishes for health and well being from our valiant and heroic Highlands from Hoti and Gruda, Rrafsha e Trabojinit, from Trijeshi and Tuzi, Koja and Fudna. I would like to express my great satisfaction, for the chance to address you with this paper. I thank especially the Dedë Gjo’ Luli Foundation - dedicated to the great patriot, the famous hero, the wise Albanian leader - for inviting me and enabling me to participate in this assembly of majestic solemnity for all of us. The Highlands and all Albanians this week commemorate and celebrate in different ways the 85th anniversary of the uprising, especially in the territories of the Great Highlands, Rapsh, Koplik, Tuz etc., where the descendants are acquainted with the heroic wars of their ancestors who shed their blood, and did not spare their lives, so as to win freedom for themselves and even more, for future generations. During my entire professional life, the Highlands Uprising has occupied a central place in my interest in our national history. As a son of the Highlands, and as a professional historian, I have heard many discussions and evocations of the participants in the uprising, and I have contacted many of them, even some of the uprising’s leaders. Their words and advice have made me enthusiastic. Mindful of the broad spectrum of this Uprising, the organizers and I are in agreement that the goal of this paper is to throw a bit of light on the situation prior to the uprising, and on the circumstances, the course and the results of the uprising, seem from the perspective of official Montenegrin policy, based on archival documents, reports and Montenegrin historiography in general. We should mention that these issues are not unknown in Albanian historiography. Some historians, such as Zekeria Cana, Bogumil Hrabar and other Kosovar Albanian and Montenegrin professors, have researched the subject. The results of their investigations have been given in different publications. However, after looking at the results, I have noticed that the work done so far is not definitive, and our younger historians have an obligation to do further research on this segment in new conditions. I have noticed that, even during the preparation of this paper, as we will see below, many works have been written and published, especially by Montenegrin and Serbian historians, but their discourses in these works often distort the historic truth of the uprising. They ascribe great importance - perhaps greater than warranted conduct of the uprising. But they do not say what was the purpose of this great commitment by Montenegro, and especially by King Nikolla. Honored participants in this gathering. 85 years have passed since the Albanians of the Great Highlands, even in unfavorable conditions, grabbed their weapons, a few rifles, bill-hooks, hatchets, sticks and other things with which to defend themselves, as well as use them to attack the enemy. They rose up to gain freedom from the centuries-old enemy, which, at that time, were the Turks. It was not the first time for the mountaineers to fight against different enemies. In the past, their enemies were not only the Turks, but often the Montenegrins and the Serbs. The purpose of the wars they fought in the past, was to live in freedom and independence, which was the status, for the most part, of their places of habitation, high up in the majestic Albanian mountains. The year 1911 was the year that in the territories of the Highlands the guns cracked and blood was shed for freedom. Despite adverse conditions, such as, economic poverty, difficult political situations, and an enemy that was more numerous and better armed, they did not have any other choice, only this: freedom or death. Even though uneducated, they knew well that the blood they shed for their rights and freedom wouldn’t be shed in vain. A good many of us know the living conditions in our Albanian highlands. Isolated from ethnic kinsfolk by high mountains, and also surrounded and ruled by different enemies, made life very difficult. Our fathers experienced an economic and cultural genocide. While in other countries of the Balkans and Europe, science, economics, culture, and education were progressing, in our mountainous regions the tribal and patriarchal relationships still prevailed. In many cases they suffered from hunger. They often lacked salt, and this put them in a very difficult condition. We should not forget that our grandparents and forefathers, whom many of us still remember today, lived in conditions that drove them to produce everything themselves, with their own labor. They had nothing from the city or from industry, such as clothes, furniture, and tools. At the time of the uprising, the Albanian territories were divided into four provinces: Shkodra, Kosova, Manastiri and Janina. The lands of the Shkodra province were divided into two sanjaks: (large administrative unit under the Ottoman Empire – M.C.), that of Shkodra and that of Durrës. At the time of the uprising the province of Shkodra had 190,000 inhabitants, of whom 186,500 were Albanians, meaning 98%. (Dr. Xh. Repishti – Kumtari, nr. 5, year 1992, pg. 3, Shkodër). Included in the sanjak of Shkodra was the Kaza (administrative unit governed by a provincial vicegerent in the Ottoman Empire) of Tuzi (with its center in Tuzi), which today is in Montenegro, after being annexed by force in 1912. The Tuzi kaza encompassed that part of the Great Highlands where the uprising of the year 1911 erupted and spread. We should mention that in the uprising of the year 1911 took part also the Albanian regions which at that time were in Montenegro, namely: Trijeshi, Koja e Kuçit, and Fudnat. Being Montenegrin citizens, their participation in the uprising often became a problem between Turkey and Montenegro. Relations between the mountaineers and the Montenegrin border clans in the past often were not good. In the past the Albanians of the Highlands were under the rule of viziers of Shkodra. Owing to the geographical position and militant character of the mountaineers, the viziers of Shkodra felt compelled to pamper them, by giving them full privileges, by not requiring them to pay tribute (payment to acknowledge submission or to buy protection - M.C.), nor serve in the army, by allowing them to keep guns, etc. The Sultan supported this policy as well, because it was in his interest to have good relations with the Albanians of Northern Albania and especially with the mountaineers, so as to keep Shkodra safe from different enemies. But, in order to realize the expansionist goals, which they had set afoot years earlier, Montenegro and Serbia, did not just sit tight, especially Montenegro, with King Nikolla as sovereign. Concerning this it is important to quote a document. On February 25, 1831, Millosh Obrenoviq wrote to Njegosh a letter, among other things. I am quoting from the original source: “Montenegro cannot exist without Shkodra, it even depends on Shkodra for its food supplies, in the same way, Shkodra should be the trade channel for it.” From this document we can conclude that the leaders of two Slavic states, Serbia and Montenegro at that time exchanged such letters that aimed at expanding their territories to the detriment of the Albanian people. Their descendents did not stop this struggle and the plans to expand their territories, and bring back the defunct empire of Tsar Dushan. The story is best told by events which happened in the XIX and XX centuries: The Serbian-Turkish war of 1876-77, the Russian-Turkish war of 1877-78, the uprisings in Bosnia and Herzegovina in 1875-78, the Balkan wars, and the First World War. After the Russian-Turkish war, it was clear that the Turkish Empire was truly rotten within, both from an economic and political viewpoint. The treaty of Shën Stefan and the Congress of Berlin showed that the great powers of that time intended to expel Turkey from the Balkans, and in agreement with the chauvinistic neighbor states, to divide our ethnic territories. In order to protect their ethnic territories and liberate themselves from their centuries-old enemy, Albanian patriots headed by Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Hasan Vokshi, etc., called representatives of the Albanian regions to participate in the League of Prizreni in the year 1878. Among participants at this historic meeting, were Cun Mula, Baca Kurti, etc. from the Highlands. As we can see, the Albanians of this time were in a very difficult position. They had to fight against a centuries-old enemy and gain freedom from it, but now, their neighbors also became their enemies. The Serbs, Montenegrins, Bulgarians and the Greeks, hoped to divide among themselves our ethnic territories. After the decisions of the Congress of Berlin, the territories of the Highlands (Gruda, Hoti and Kelmendi) became border zones. The new borders, which were set between Montenegro and Turkey, divided the Albanian territo- ries among two states: Trijeshi, Koja e Kuçit and Fudna were left to Montenegro, while the others remained under Turkey. This enabled King Nikolla to become more active with the mountaineers. His objective was to win over the vojvods(chieftains of a large clan brotherhood in mountainous parts of northern Albania - M.C.), along with the bajraktars(chieftain of the patriarchal laws of the bajrak – M.C.) by giving them different titles, salaries, making them officers, decorating them with medals, often educating their children in schools, and giving them various bribes so as to tie them to himself. He carried out this activity in the Highlands through his collaborator Sokol Baci Ivezaj, as far back as 1883. Ivezaj, who was from the tribe of the bajraktars of Gruda, lived for nearly 30 years as an immigrant in Montenegro, with all the honors and privileges that were granted to him by King Nikolla, including even the rank of general in Montenegro. In spite of all this activity, Kral Nikolla was not able to win all the chiefs over to his side. His goal was to win over the leaders of the Hoti tribes, because he knew that Hoti, being the number one tribe in the Highlands, played a special role. He did not succeed because the distinguished patriots of the national cause, such as Dedë Gjo’ Luli and Mehmet Shpendi, did not fall into his trap, despite all the promises, and the bribes he had offered to them. To show how cunning the hypocritical policy of Montenegro was toward the mountaineers, we will cite a document here - a letter that Nikolla wrote to Sokol Baci in May of 1901. I am quoting the document: “Tell all the chieftains of the tribes in Hoti, Gruda, etc. who come to you, that disagreements with the Turkish governors, and especially with the army, are not good, and they go against the will of Prince Nikolla. The chieftains of the Highlands should answer the calls from the Pasha and the Turkish government, with honor and humility. If you are asked why do you go to the prince of Montenegro, you should answer: We go there because he is the friend of our king. God forbid, but if war should break out between the Sultan and the prince of Montenegro, all of us would fight against the Montenegrins, as we have always fought.” This letter and others like this, were published in the official newspaper “Glas Crnogorca,” for public consumption, while in secret he was preparing the mountaineers in every way to fight the Turks, and at the proper moment to enter the war to realize his expansionist goals. In Northern Albania the battle for spheres of influence between Montenegro and Serbia on one hand, and Austro-Hungary on the other, were in opposition and contradiction to each other, and we know why. When the Montenegrin government was notified about the plans of Austro-Hungary concerning the Albanians and Albania, namely, that it (Austro-Hungary) supported the autonomy and the creation of an Albanian state, King Nikolla immediately sent Gavro Vukotiqi to Istanbul in 1896, to use all means to prevent the autonomy and the creation of an Albanian state, by appealing to the highest authorities of the Turkish empire. At the same time, using different maneuvers, Nikolla proposed to Italy that they should divide Albania in half, with the territories up to Shkumbin going to Montenegro. Serbia was not interested in Northern Albania, because its plan was to have access to the Albanian Adriatic Sea, through the ports of Durrës and Shëngjin. Under these circumstances, as we have mentioned before, the Turkish Empire was not in a position to defend its own interests. This situation caused dissatisfaction to all classes of the population, as well as to Turkish and non-Turkish peoples within the Empire. Efforts to lengthen the life of the Empire, by creating a reformed Ottoman state, like the European models, led to the Young Turks revolution of the year 1908. The Young Turks, with their programs and proclamations paraded themselves as liberal democrats, but unfortunately only on paper and until they came to power. The revolution and the proclamation of the Hyriet Liberty, had wide repercussions among all citizens of the empire, and especially those who were not Turkish. When in the year 1909 the Turks toppled Abdyl Hamid from the throne, and formed a new government, they came out with the slogan: “the Ottoman Empire – to the Ottomans.” Concerning this, Vasil Popoviqi justly observes that “the Young Turks in substance were chauvinists and not liberal democrats.” Albanians at that time were active to protect their rights and battling to obtain autonomy. The Young Turks started to put special restrictions on the Albanians, since they were the biggest problem for Turkish Empire at that time. These restrictions were: the attempt to change the newly-adopted Latin alphabet to the Arabic alphabet, closing Albanian language schools, collecting weapons, changing the financial and military status in effect at the time. But the Young Turks’ repression of the non-Turkish population in the Empire, caused the Albanians to take up arms. Thus, in the year 1910 an uprising erupted in Kosova, which spread to other territories as well, such as Northern Albania and the district of Novi Pazar. To halt the revolutionary wave in Northern Albania, in April of 1910, the government in Istanbul appointed the Minister of War, Shefqet Durgut Pasha as commander-in-chief of the retaliatory expeditions to drown in blood, the war in Kosova and wherever the Albanians had rebelled. Despite the heroic battles of the Kosovars against the Turkish army, they couldn’t resist any longer. The war lasted until the month of June in the year 1910. On June 12 in “Glas Crnogorca,” we have news that the leader of the uprising in Kosova, Isa Boletini - along with 13 friends and relatives – crossed over into Montenegro as an immigrant, and was sent to Nikshiq. After subduing Kosova, the Pasha and his army marched to the Highlands, where he intended to establish order, to collect weapons, and implement other punishing measures. The repressive measures taken by the Turkish army, caused some Albanians to immigrate to Montenegro. In some cases, entire villages, with their families and livestock crossed over into Trijeshe, Koje e Kuçit, Podgoricë and Nikshiq. In these conditions, in the fall of 1910 there occurred many armed clashes between different Turkish detachments and the mountaineer warriors. In the plain of Rapshi, fighters from Rapshi captured 30 Turkish soldiers and their commander. In the battle of Qafë Ugla many Turkish soldiers, and Albanian warriors as well, were killed or injured – altogether 60 people. We can mention here Ded Gjoni and Gon Tom Hasi of the Vuksanlekaj; also 30 Trijeshans (habitants of Trijeshi) and Kojas (habitants of Koje) were killed or injured. In the battle of Ranza e Hotit, Gjek Cel Mirashi and Vat Martini from Trijeshi, Zef Peri and Nikollë Prekë Hasi from Hoti, etc. lost their lives. The military operations of Durgut Pasha in the year of 1910 did not give the expected results. The resistance of the Albanians to the Turkish military, along with their offensive operations, showed world public opinion that the Albanians were not rebels, but co-belligerents. Ladies and Gentlemen, the problem of the Albanian refugees in Montenegro became a problem in the relations between the state of Montenegro and the state of Turkey. At this time, there were more than 7,000 refugees in Montenegro from Kosova, the Highlands and Novi Pazar. I think that the attitude of the Montenegrin people toward the Albanian refugees should be looked upon positively. Let me mention a few facts concerning their problem in Montenegro, immediately before the uprising, and during the uprising as well. The government of Montenegro organized the people, and through proclamations published in “Glas Crnogorca,” appealed to the people to help the immigrants. The main council to help the immigrants was created in Cetnje, with branches in different cities throughout Montenegro. The people of Montenegro joined the action, to help them out, even though they were not in great shape themselves. They did everything possible to assist the Albanians. Here we should point out the difference between the intentions of the government, headed by King Nikolla in helping the immigrants, and the assistance from the people, most of whom were not familiar with the cunning plans of the government. The matter of the immigrants created problems between Russia, Turkey and Montenegro as well. Russia criticized the government of Montenegro and stated that it should return the Albanians to their homes, otherwise Russia would cut off all financial assistance to Montenegro. The Albanian patriots who were in Montenegro as immigrants, knew very well the intentions of the government and King Nikolla regarding the Albanian matter. For this reason, to see to it that operations would not be directed by foreigners (non-Albanians – M.C.), they decided to create a committee which would be interested not only in the issue of the immigrants, but also in the subsequent war against the Turks. For this purpose, a committee was created in Podgorica headed by Sokol Baci, who was oriented toward Montenegro. The reason why Sokol Baci was chosen as the head is common knowledge. But despite the conditions in which this committee worked, it enjoyed success because Albanian patriots partic- ipated in it. King Nikolla tried through different people to put the committee under his control, but did not succeed. From data of Montenegrin provenance, and other data concerning the preparation of the uprising, we can see that the government of Montenegro was against the participation of the mountaineers in a general uprising, which according to the agreement should have started in the month of May 1911. King Nikolla intended to launch an uprising, with the mountaineers, at the proper moment, when it was in his interest to do so, and that the uprising should be local, so that through the mountaineers he could realize his expansionist goals in Northern Albania with Shkodra as the center point. Montenegro did everything possible to block the Albanian general uprising, because such an uprising would bury the expansionist politics and the age-old plans of the Montenegrin government. Concerning this we will cite a document. It’s about a conversation between King Nikolla and Turkey’s representative in Ceti, Sabredin Bey on February 10, 1911. Among other things, the third point of the document states: “I am obligated to help and care for the Albanian immigrants in my state, but in line with the standing decision, the longest they can stay is March 15 of this year. After this deadline they are required to ask for asylum in some other state, or return to their homes. They will be forced to fight against you for their rights. Hence, I am notifying you that with the arrival of summer, they will open fire from Shkupi to Durrës. Then it will be very difficult for you to suppress the revolution, and you will suffer significant losses, and they will attack us behind our back as well.” This document reveals clearly Montenegrin policy toward the Albanian issue. The government of Montenegro announced on March 14 that it would cut off the material aid to the Albanian refugees, to meet the demands of Turkey, and supposedly to help stability in the Balkans, and especially the situation of the Albanians. The truth was different. It did everything possible to initiate the uprising of the mountaineers. It knew very well that once they cut off aid to them, the mountaineers would have no choice but to rise up against the Turks, or - as the mountaineer combatants used to say – “drown ourselves in the river Cem.” Montengro appointed serdar (commander of a Turkish army during the Ottoman Empire - M.C.) Janko Vukotiqi, as commissar for border matters and for organizing the uprising from the center in Podgorica. As soon as he came to Podgorica he gave the mountaineers 700 old guns and 400 bullets. He gave permission to the citizens of Montenegro (the Albanians of Trijeshi, Koje and Fudna) to pass through the border to help the rebellious mountaineers. Two officers who enjoyed prestige among the mountaineers were sent over to them. Their names were Millo Rashoviq and Vojin Popoviç, both from Kuçi. Trijeshi then connected with Podgorica through a telephone line. These facts show that Montenegro was not practicing its professed policy of tranquility and stability. Instead, it moved speedily to incite the mountaineers to rebel against the Turks as soon as possible. Montenegro used its propaganda to spur the mountaineers towards rebellion, promising them freedom and independence, but on the condition that the liberated areas would raise the Montenegrin flag. This demand was rejected by the mountaineers who, threatened by famine, poorly armed and unorganized, were forced to begin the uprising before the date set. According to the recollection of the veterans who participated in the uprising, Dedë Gjo’ Luli, concerning the matter of the flag, said to King Nikolla: “I accept you as a friend, but never as a father. The king of Istanbul is greater than you, but I do not accept him as a father either. My father is only Albania.” In these inconvenient conditions, when the Albanians did not have a single sincere friend to help them, when the independence of the homeland was in question, surrounded on every side by enemies, they were forced to start the uprising, before the planned general uprising. On March 23, 1911 an appeal addressed to the people of Shkodra and signed by Isa Boletini, Mehmet Shpendi and Ndue Goni, said, “it was time to be freed from Ottoman rule.” The next day on March 24, the mountaineers of Hoti attacked the Turkish border fortifications in Rapsh and Traboin and liberated them. This date is regarded as the beginning of the Great Highlands Uprising. Historically, the uprising of the year 1911 is only a continuation of the uprisings of the year 1910. Therefore, it is a continuity of the revolutionary events of the Albanian people in the war for independence. The news of the beginning of the war spread quickly in the Highlands. Gruda, Kelmendi, Trijeshi and Koja e Kuçit soon joined the war as well. The border posts of Pikale, Selishte, Dinoshe, Omerbozhaj, Mali Vranës and Nenhelm were attacked. All of them were liberated, some Turkish soldiers were killed, the rest of them were taken captive, and a large quantity of arms was seized. The Vali (governor of a vilayet under the Ottoman Empire – M.C.) of Shkodra, Bedri Pasha, ordered the kajmekan (provincial vicegerent during the Ottoman Empire - M.C.) of Tuzi, Lieutenant Colonel Ahmet Beu, to gather the border forces in Tuzi to protect the castle of Shipshanik, an important fortification. The preliminary successes of the insurgents in the military operations, caused Bedri Pasha to resort to a tactic that was used in Turkey frequently - the propaganda of religious dissension. On March 26, he announced in Shkodra that the uprising of the mountaineers was a religious war, “a war of the Christians,” and as a “Montenegrin attack” and called on the Muslim population to unite and to go to war as soon as possible, to protect the Ottoman Empire. Less than 1000 people, Muslim fanatics responded to his call, and they were organized into a battalion under the command of Emin Beu. When they reached Tuzi and the regions of the Highlands, they realized that they were lied to, that they were not fighting the Montenegrins but their mountaineer brothers – Albanians. Within three weeks the majority returned home, while a few of them joined the insurgents. On March 28 the insurgents attacked Tuzi, the main center of the region, penetrated the city, burned the military buildings, two barracks, the military bakery, the building of the kajmekan (a sub-prefect – M.C.) and a salt depot. However, they were unable to seize the castle of Shipshanik, because they did not have cannons. Among the most famous battles that the insurgents fought with success, was the one on April 6, 1911. On this day battles were fought from Kastrati to Dinosha. The brave warriors of Koja e Kuçit were distinguished for their bravery. They attacked the Deçiqi fortification where the Turkish flag was waving. To take down the enemy’s flag, seven men from Koja fell as martyrs one by one until they seized the flag. Regarding their bravery, it is said in a folk song: “A few men from Koja, seized the flag in Deçiq.” Honored brothers and sisters, April 6 in the year 1911 is an important date in the history of our people. On this day the Albanian insurgents raised the flag of Skanderbeg in Bratila near Deçiqi, after almost 450 years when the flag did not wave within Albanian territories. The oath given by the tribune Dedë Gjo’ Luli, stating that “in the liberated lands we shall raise our own flag,” had to be fulfilled. To carry through the word of Deda, Nek Gjelosh Luli (Deda’s cousin) together with Gjon Ujk Miculi and Pjetër Zefi climbed to the top of Bratile, unfurled the flag and raised it on this sacred peak. These are the memories of the veterans and the warrior participants of the Highlands, whose truth we cannot doubt, despite those who ask that they be documented. The documents are the warriors of the Highlands themselves, and the blood they shed for the ethnic territories. The insurgents’ successes in the battles against the Turkish army, caused Istanbul to reappoint Shefqet Durgut Pasha on March 28, 1911 as commander of the Turkish army, which would fight against the Albanian insurgents. The Albanians knew this general very well since 1910. The news that the notorious Pasha was coming to the Highlands again against the insurgents, caused the mountaineers to consolidate themselves, because they knew that they would encounter a strong and bloodthirsty enemy. The Turkish command had planned to put the insurgent forces between two fires. And so it did. On March 29, four battalions under the command of Ethem Pasha, left Gjakova to attack the insurgents behind their back. The other army, commanded by Durgut Pasha, left Shkodra to march toward the Highlands and Tuzi. He had under his command more than 20,000 soldiers. In the month of April there were harsh clashes between the Turkish army and the insurgents. The mountaineer warriors could not resist the huge Turkish military forces commanded by Durgut Pasha, so they were forced to abandon their villages and go to Montenegro. The Turkish army burned and ruined everything in its path. In these battles one hundred and fifty Turkish soldiers were killed or injured, but some insurgents were also killed, such as the legendary warrior Nikë Gjelosh Luli with five men from Traboji, seven from Gruda, four from Rapshi, while some others were injured. On May 9, 1911, the Pasha addressed the insurgents in the form of an appeal, and promised to pardon them if they surrendered. Exempt from the pardon were only the leaders of the uprising, including: Lucë Mark Gjeloshi, Marash Pali and Frano Pali from Selca, Mirash Luca from Kastrati, Sokol Baci from Gruda, Dedë Gjo’ Luli from Hoti, Tom Nika from Shkreli and Mehmet Shpendi from Shala. At the meeting of the representatives of the uprising, which was held in Shkallë të Gelës in the village of Pikale, the Pasha’s appeal was rejected. Durgut Pasha did not honor the deadline of five days, as agreed upon, but attacked the insurgents three days earlier, on May 18. This was the strongest attack since the beginning of the war. The entire Turkish army was thrown into battle, from both directions, so as to annihilate the Albanian warriors. Ethem Pasha was fighting with Kelmendi to gain a foothold in the Highlands, while Shefqet Pasha had opened up a battlefront against Hoti- Deçiqi-Kastrati-Shkreli. When he invaded Deçiq, Haki Pasha, the commander of the division in Tuzi, put cannons on this peak and shot at the villages of Hoti and Gruda, and destroyed the Catholic church in Trabojini of Hoti, as well. Faced with an enemy that deployed large forces, the Albanian warriors were forced to withdraw and cross on to the right side of the Cemi River. The Turkish army did not cross over to the right side of the Cemi River because that was near the Montenegrin border, but continued its operations in the northeast to join forces with Ethem Pasha’s army, which was fighting in Kelmendi. On June 15, Shefqet Pasha announced that the uprising of the mountaineers was over. When Turkey saw that the mountaineers were not able to resist the Turkish army, they used tactics to prevent the uprising from becoming a general uprising. Exactly on this day, the Sultan arrived in Prishtina, and declared amnesty for the Kosovars who had fought during the year 1910. Two days later, with the Sultan’s authorization, Shefqet Durgut Pasha likewise announced amnesty for the mountaineer insurgents in Shkodra. Thus, the military operations were over, and the uprising of the mountaineers of the Highlands was put down in blood. From June 15 until August 2, when the agreement was signed, between the insurgents and Turkey a political and diplomatic war occurred to achieve peace. In these extremely difficult conditions for the Albanians, it was decided to hold a meeting of Albanian patriots to examine pannational problems. The result was the Greça Convention. The Montenegrin government was not excited about the historic decisions of the Greça Convention. The reasons are known. The Greça Memorandum was a heavy blow to the plans and policy of King Nikolla. Now the fate of the nation and the struggle for the ethnic territories were in the hands of the Albanian patriots and not foreigners, as was the case until then. Great pressure was exerted, especially by the Montenegrin representatives, on the mountaineers to accept the conditions of Turkish amnesty. On the initiative of foreign elements, and especially the Turkish authorities in Shkodra, the Bishop of Shkodra, Sereqi, was sent to Montenegro, accompanied by the clerics Luigj Bomçi and Gjergj Fishta, to calm down the mountaineers. Their mission did not succeed. Then, on the initiative of the Montenegrin government, which aimed to convince the mountaineers to return to their homes, a proposal was made to the Turkish representative to make a few changes and soften the conditions that Turkey offered to the mountaineers in the amnesty. For this purpose, a meeting was organized in Podgoricë with the insurgents’ representatives. Twenty-five representatives of Turkish institutions participated, along with representatives from Montenegro, such as Marko Llazoviq, Generals: Janko Vukotiq, Mitar Martinoviq, Blazho Boshkoviq, and Velisha Llazoviq plus the Montenegrin Consul, Gregoviq. At this meeting, great pressure, especially by the Montenegrins, was put on the insurgents’ representatives to accept the conditions that Turkey dictated. In these difficult conditions, having no other options, the Albanians signed the agreement with the Turkish representatives in the presence of the Montenegrin representatives. On August 11th, on behalf of the insurgents, Sokol Baci of Gruda, Dedë Gjo’ Luli of Hoti and Dedë Preci of Kastrati signed the agreement. Honored audience, With the signing of the cease-fire, the heroic war of the Albanians of the Great Highlands, which lasted four months, was over. This cease-fire would not last long, because they would again grab their weapons and starting fighting for the definite liberation of their country from the age-old enemy. The demise of the uprising was due to the unfavorable conditions in which it took place. Besides Turkey, Montenegro also began to apply pressure on the mountaineers. The national tendencies of the mountaineer movement were in opposition to the plans of King Nikolla. He joined the Turks in their attempts to designate the uprising as a movement of local character. With the intervention of Russia and Austro-Hungary, on July 28 an agreement was reached between Turkey and Montenegro, to put an end to the conflicts between them. The Montenegrin government not only did not help the insurgent mountaineers anymore, but resorted to threats to force them to accept the Turkish proposals. Forced by the difficult situation which was created, the leaders of the mountaineers’ resistance finally gave up and signed the agreement with the Turks, based on the proposals from Istanbul. Behind the politics of Montenegro stood Russia, Serbia, and others to the detriment of the Albanian people, and this is best reflected after the Balkanic wars and the First World War, when our people suffered the historically well-known fate. On the other hand, the uprising of the year 1911 was of great importance. It was a step forward in the organization and mobilization of the people, raising the national political consciousness. It forced Turkey to enter into talks with the Albanians, and to make concessions to them which, though they were far from autonomy, served as a foundation for new demands in the future. Let the Highlands Uprising and the celebration of its 85th anniversary, be an encouragement to the Albanian people throughout the world for wellbeing, prosperity, freedom, and unity – which was the ideal of the mountaineer insurgents and Dedë Gjo’ Luli. Conclusion The data of Montenegrin provenance are extremely relevant, but they should be treated critically and with special care, keeping in mind their intentions and politics. The names and the places in the sources are often wrong and should be corrected. Also, dates important to us are often wrong, some of them according to the old Orthodox calendar, and researchers should know these things. |
