|
Në luftë për të “tanë Shqypninë” Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës, e njohur kryesisht si kryengritje e Hotit, Grudës dhe e Kelmendit, sepse këtu u përqëndruan veprimet luftarake kundër ekspeditës dhjetramijëshe të ushtrisë osmane, përfaqëson një nga momentet kulmore të luftës së popullit shqiptar në prag të Shpalljes së Pavarësisë. Edhe pse e zhvilluar në një trevë të ngushtë, ajo tërhoqi mbi vete, ashtu sikurse kryengritja e Kosovës një vit më parë, gjithë arsenalin ushtarak të Perandorisë Osmane. Kryengritja e malësorëve të Veriut më 1911 ka meritën e madhe se përqafoi dhe mbrojti programin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare të shpalosur nga Lidhja e Prizrenit. Trajtimi i kryengritjes dhe analiza e programit kanë gjetur në përgjithësi, një vlerësim shkencor në historiografinë shqiptare. Porse sot ata kërkojnë të vështrohen më tej dhe më thellë në mënyrë analitike dhe në përqasje me zhvillimet brenda vendit, në shkallë ballkanike e më gjerë. Ato duhen parë në kuadër të të gjithë luftës së popullit tonë për liri në prag të Pavarësisë. Ngjarje të tilla po tërheqin gjithnjë dhe më shumë edhe vëmendjen e studjuesve të huaj. Porse gjykimet dhe përfundimet e tyre mbeten të diskutueshme, qoftë si rrjedhim i shkallës së kufizuar të njohjes së realitetit historik shqiptar, qoftë dhe për shkak, në ndonjë rast, të ndikimit të paragjykimeve politike të trashëguara. Nga ky kundërshtim, besohet se ia vlen të ndalesh në disa momente që vënë në pah rëndësinë e Kryengritjes së vitit 1911 dhe të programit të saj kombëtar në suazën e kryengritjeve të viteve 1910-1912. Zhvillimi i Kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës dhe programi i saj i Greçës si të gjitha kryengritjet e viteve 1910-1912, me përmasat e tyre, përpjestimet madhore të veprimeve luftarake dhe sidomos kërkesat kombëtare të kryengritësve, hedhin poshtë çdo përpjekje të një pjese të mirë të historianëve të huaj për zhvlerësimin e tyre në rrafsh politik, ushtarak dhe organizativ. Në krye të përpjekjeve për organizimin dhe orientimin e drejtë politik të kryengritjes malësore qëndronte Komiteti shqiptar i Podgoricës, rreth të cilit u grumbulluan, u lidhën dhe vepruan shumë atdhetarë, si Luigj Gurakuqi, Mark Kakarriqi, Risto Siliqi, Sali Hoxha (Hidi), Nikolla Ivanaj, Hilë Mosi, Ismail Qemali, Fadil Toptani, Themistokli Gërmenji, Pandeli Cale, Alush Taka, Musa Demi, Muharrem Rushiti etj. Përfaqësues të kryengritësve i kërkuan llogari valiut të Shkodrës, se ku shkonin të hollat e tatimeve dhe të taksave që mblidhte qeveria prej popullit shqiptar. Përfaqësuesit e tyre i deklaronin valiut se nuk kishin ndërmend të paguanin më taksa, që turqit e rinj me ato të ardhura të blinin topa e mitroloza, me të cilët Durgut pasha të vriste shqiptarët dhe t’u rrënonte shtëpitë. Ata nuk pranonin që të paguanin sërish taksa e detyrime të tjera, që me djersën e ballit të mbanin, siç shpreheshin përfaqësuesit e tyre para Bedri pashës, valiut të Shkodrës, haremat e sulltanit dhe të vezirëve të Stambollit. Thënie të tilla tregonin qartë që këta krerë dhe malësorët që u qëndronin pas, e kishin kuptuar thelbin e shtypjes nacionale, politike dhe ekonomike, që ushtronte pushtuesi i huaj mbi kurizin e tyre dhe do të përcaktojnë, në përgjithësi, drejt rrugën për të dalë nga kjo gjendje. Kërkesat e kryengritësve krerët e lëvizjes i përmblodhën në pesë pika në një memorandum të shpallur qysh në fund të muajit mars të vitit 1911. Thelbin e këtij dokumenti e përbënte kërkesa për autonominë territoriale administrative të Shqipërisë. Kryengritësit malësorë me kërkesat kombëtare të shpalosura që në ditët e para të luftës së tyre, në fund të muajit mars, dëshmuan plotësisht, se ata e kishin të qartë se për çka luftonin. Me këtë ata hodhën poshtë propagandën e pushtuesve dhe të armiqve të tjerë të kombit shqiptar që përpiqeshin t’i paraqisnin si vegla të politikës shoviniste të krajl Nikollës. Nuk ka kurrëfarë dyshimi që ishte kryengritja e madhe popullore në Kosovë një vit më parë dhe tani në Malësi të Mbishkodrës, të cilat vunë në lëvizje qarqet më të përparuara atdhetare shqiptare që të mund ta avancojnë dhe të parashtrojnë programin kombëtar të Rilindjes Shqiptare, ta bëjnë atë flamur të kryengritjes. Lufta e armatosur e popullit tonë i jepte forcë, qëndrueshmëri dhe gjallëri ideve të rilindësve. Nga ana tjetër, gjithë zhvillimi i Kryengritjes së Veriut tregoi qartë dhe bindshëm që idetë kombëtare kishin depërtuar në shkallë mjaft të gjerë dhe në skajet më të largëta të malësive tona, të konsideruara me të padrejtë, si vise të prapambetura. Kërkesat e kryengritësve krerët e tyre në bashkëpunim me udhëheqës të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, brenda vendit dhe jashtë nëpër koloni, midis tyre u shquan Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi, i shprehën në mënyrën më të plotë dhe më të hollësishme në Memorandumin e miratuar në Kuvendin e Greçës, të mbajtur më 23 qershor 1911. 12 pikat e këtij dokumenti, të quajtur ndryshe Libri i Kuq, nuk qenë gjë tjetër veçse një zbërthim dhe saktësim i mëtejshëm i të pesë pikave të parashtruara që në fund të muajit mars. Më 1911 malësorët kërkuan si në kohën e Lidhjes së Prizrenit, në emër të një kryengritjeje të fuqishme, edhe pse krahinore për nga shtrirja gjeografike, bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet të vetëm me administratë shqiptare, me shkolla në gjuhën shqipe, me nëpunës shqiptarë, shpenzimin e të ardhurave kryesore për nevojat e vendit, kryerjen e shërbimit ushtarak në vend etj. Memorandumi i Greçës dhe lufta e malësorëve për realizimin e tij tregonin qartë, se në vetëdijën e mbarë shqiptarëve ishte rrënjosur dukshëm bindja, që të gjitha tokat shqiptare përbënin një tërësi të vetme dhe të pandarë. Kjo bindje nuk kishte mbetur pronë e njerëzve të shkolluar, e shkrimeve të tyre, por u shpreh me forcë dhe nga udhëheqësit e malësorëve. Ndërgjegja kombëtare triumfonte mbi ndarjet krahinore dhe fetare, si dhe mbi prapambetjen ekonomike, shoqërore e kulturore të vendit, pasoja këto të një sundimi shumëshekullor. Vështirë të vihet në diskutim karakteri autonomist i kërkesave të Memorandumit të Greçës. Vlen të theksohet kjo gjë sepse ka ndonjë autor si Kondi, i cili, sado që pranon se ky program ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimin e mëtejshëm të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, e mohon thelbin e tij. Megjithëse kryengritja zhvillohej vetëm në një trevë të ngushtë të trojeve shqiptare, kërkesa për autonominë e Shqipërisë u parashtrua nga kryengritësit në Librin e Kuq në emër të të gjithë popullit shqiptar. Edhe pse në këtë kuvend nuk përfaqësoheshin të giitha viset shqiptare, krahas saj, në të u parashtrua dhe kërkesa për njohjen e kombit shqiptar si të tillë. Shumë i rëndësishëm ishte dhe fakti që kësaj radhe kërkesat kombëtare dolën nga një kryengritje e armatosur, e cila i detyroi sundimtarët e huaj të ulen e të bisedojnë me kryengritësit. Fakti që në këtë dokument programatik nuk u parashtrua, një herë për një herë, kërkesa për shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane, nuk vë në dyshim karakterin kombëtar të tij. Në ato rrethana ndërkombëtare, përballë atij qëndrimi të Fuqive të Mëdha në çështjen e ruajtjes së statukuosë në Ballkan dhe më gjerë, pra, të vazhdimit të ruajtjes së sundimit osman në këto treva, ai program kishte karakter thellësisht realist e për rrjedhim dhe të përkohshëm, tranzitor. Me këtë rrugë, përveç arsyeve të tjera, mendohej që, njëherë për një herë, të mos i bihej ndesh politikës së fuqive evropiane të ruajtjes së statukuosë, të gjendjes ekzistuese, në Perandorinë Osmane, veçanërisht në Ballkan. Kjo gjithashtu, shikohej dhe si rruga më e mirë për përgatitjen e vendit për pavarësi, për t’i bërë ballë rreziqeve që do t’i kanoseshin tërësisë së tij territoriale, posa të shpëtonte nga zgjedha shumëshekullore osmane. Këto rreziqe vinin nga synimet grabitqare të shteteve ballkanike, të mbështetur nga fuqitë e Antantës, e, madje, dhe nga Fuqitë Adriatike. Pra, autonomia e gjerë e Shqipërisë konsiderohej nga atdhetarët si hapi i parë i domosdoshëm drejt pavarësisë së plotë të tij. Lufta e armatosur e popullit shqiptar nuk përputhej me strategjinë politike ballkanike të Fuqive Evropiane, të ruajtjes së statukuosë së Perandorisë Osmane në Ballkan. Fuqitë Adriatike, e sidomos, Vjena, si më të interesuarat në çështjen shqiptare, treguan kujdes dhe vunë të gjitha forcat për ta mbajtur Lëvizjen Kombëtare Shqiptare brenda kuadrit të një lëvizjeje paqësore me karakter thjesht kulturor arsimor. Ndonjë autor tjetër si Kiru, pretendon, se kërkesa për autonominë e Shqipërisë nuk mund të kishte karakter kombëtar, përderisa në këtë dokument nuk kërkohej shkëputja e plotë e vendit tonë nga Perandoria Osmane. Pra, identifikohej, në këtë rast, pa të drejtë, termi i autonomisë me atë të pavarësisë. Mbi këtë bazë, ai pohon, se në këtë kohë nuk u diskutuan dhe, bile, as nuk u shtruan nga ana e shqiptarëve kërkesa me karakter kombëtar ose separatist. Niveli i këtyre kërkesave të kryengritësve, deri tek autonomia territoriale administrative e Shqipërisë, nuk flet për kufizime të hartuesve të Memorandumit apo për mungesë konsekuence të mijëra kryengritësve, në luftën për realizimin e tij, por për qëndrime thellësisht realiste të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në të gjithë nivelet. Të ndërgjegjshëm plotësisht për kufizimet e kushtëzuara nga faktorë të jashtëm të platformës së tyre autonomiste, krerët e malësorëve do të sqaronin më pas në memorandumin e posaçëm drejtuar qeverisë angleze me anën e Mark Kakarriqit, se “na po bajmë fli për arsye të larta politike dëshirat e pavarësisë, që frymëzojnë popullin shqiptar tash pesë shekuj, e lypim vetëm një autonomi të gjërë...”. Në literaturën tonë historike është mbajtur qëndrim kritik ndaj Memorandumit të Greçës, sepse ai parashikonte krijimin e një Shqipërie autonome në të cilën do të përfshiheshin edhe vise me popullatë të përzier nacionale. Mbi bazën e këtij konstatimi tepër të diskutueshëm, përsa i takon shkallës së përgjithësimit të tij, arrihet në përfundimin se kjo pikë pasqyronte dobësinë e Memorandumit dhe të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në përgjithësi. Kemi të bëjmë, siç shihet, me një kërkesë tepër pretencioze ndaj Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe sidomos ndaj malësorëve të Mbishkodrës. Kërkohej prej tyre që ata të parashikonin dhe të merrnin përsipër zgjidhjen e çështjes kombëtare në shkallë pothuajse ballkanike. Qëndrime të këtij lloji janë rrjedhim i interpretimit të dukurive të historisë sonë kombëtare mbi bazën e parimeve të tejkaluara internacionaliste dhe të “bashkim vëllazërimit”. Vendosmëria e malësorëve për realizimin e kërkesave të Memorandumit të Greçës për mbarë Shqipërinë tregon që ky dokument nuk qe një veshje programatike artificiale, e cila iu imponua luftës së armatosur të malësorëve nga jashtë. Vetëdija e tyre po i kapërcente me sukses kufizimet krahinore të deri atëhershme. Këtë realitet e pasaqyron në mënyrë mjaft shprehëse dhe koncize përgjigja që i pat dhënë udhëheqësi i shquar i kryengritjes, plaku i urtë Dedë Gjo’ Luli përfaqësuesit diplomatik të Perandorisë Osmane në oborrin princor të Cetinës, Sadedin beut. Ky e pat pyetur në mënyrë provokative, në se kërkesat e Librit të Kuq kryengritësit malësorë i donin vetëm për vete apo dhe për të tjerë. Deda, siç na dëshmon pjesëmarrësi i këtij takimi dom Luigj Bumçi, deklaroi me vendosmëri, se të 12 pikat e Librit të Kuq malësorët kryengritës nuk i donin vetëm për vete, por “për tanë Shqipninë”. Malësorët, megjithëse në kushte shumë të vështira, me pak armë edhe ato të tipeve të vjetra, dhe me municione të pamjaftueshme, e shpesh herë dhe pa bukën e gojës, nuk u kënaqën me lëshimet e pjesëshme që u bënte, përmes emisarëve të ndryshëm të saj, qeveria xhonturke, por qëndruan deri në fund luftëtarë të vendosur për autonominë e Shqipërisë. Kur kryengritësit e panë se nuk kishin asnjë mundësi për të vazhduar luftën, për t’i imponuar Portës së Lartë njohjen e autonomisë së Shqipërisë, atëherë ata ngulën këmbë që të drejtat që do t’u njiheshin malësorëve kryengritës, t’u jepeshin njëkohësisht të gjithë shqiptarëve, pavarësisht se kryengritja nuk arriti të përgjithësohej në të gjithë trevat shqiptare. Kryengritja antiosmane e malësorëve të Veriut dhe programi i saj kombëtar vunë në lëvizje ato rrethe, që kishin mbajtur një qëndrim pritës e, madje, dhe ato qarqe, të cilët të gjitha përpjekjet e tyre i kishin përqëndruar vetëm në luftën për realizimin e kërkesave kombëtare në fushën arsimore. Kryengritja e Veriut po tregonte, se lufta e armatosur ishte, momentalisht, rruga më e përshtashme për sigurimin e të drejtave kombëtare edhe në fushën kulturore. Në pamundësi për ta shtrirë kryengritjen dhe në viset e Jugut, komitetet e atjeshme parashikuan dhe vendosën organizimin e kuvendeve në të cilat të kërkohej shtrirja e të drejtave që do t’u njiheshin malësorëve në të gjitha trevat shqiptare. Lëvizja e popullit shqiptar në treva të tjera filloi të fuqizohej në një farë shkalle, kur u panë qartë, përpjekjet e Portës së Lartë për trajtimin e Kryengritjes së Mbishkodrës megjithë karakterin e saj kombëtar, si lëvizje lokale. Ndërsa udhëheqësi i kryengritjes i bënte deklaratën e tij të famshme përfaqësuesit osman në Mal të Zi, se kërkesat e Librit të Kuq nuk i donin vetëm për vete por “për tanë Shqipninë”, komitetet patriotike të viseve të tjera shqiptare, nga ana e tyre, u përpoqën të këmbëngulnin para autoriteteve xhonturke, se ato 12 pika të Memorandumit ishin për atë kohë shprehje e interesave dhe e dëshirave jetike dhe kombëtare të mbarë popullit shqiptar. Brenda vendit Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe sidomos lufta e armatosur e malësorëve duhej të përballonte jo vetëm forcat e mëdha ushtarake të turqve të rinj, por dhe reaksionin vendas, në radhë të parë, atë turkoman dhe atë grekoman, e pse jo dhe elementët austrofil e italofil. Ata, edhe pse niseshin nga interesa jo të njëjta, objektivisht qenë të bashkuar për të mos lejuar shtrirjen e kryengritjes e shndërrimin e saj në kryengritje të përgjithshme mbi bazën e programit të përbashkët të Greçës. Jo pak përpjekje bënë ato përkrah autoriteteve xhonturke për t’i detyruar malësorët të hiqnin dorë nga kërkesat kombëtare, nga Libri i Kuq. Në se në këtë drejtim ata e patën shumë të vështirë, nga ana tjetër, të gjithë këto faktorë negativë të marrë së bashku ia arritën, më në fund, të pengonin fillimin e veprimeve luftarake antiosmane në Jug të vendit, gjegjësisht, sinkronizimin e tyre me luftën heroike që po zhvillohej në Shqipërinë e Veriut. Në këto rrethana, mbështetja e Memorandumit me anë mitingjesh u pa në Jug të vendit si rruga e vetme e mundshme për të arritur çfarë mund të arrihej në kushtet e rënda të krijuara pas trysnisë së pazakontë të forcave dhjetramijëshe të komanduara nga Shefqet Durgut pasha mbi malësorët kryengritës dhe pas presionit të qeverisë austro-hungareze e malezeze për t’i detyruar kryengritësit të merreshin vesh me qeverinë xhonturke. Edhe mendimi për të dërguar një çetë luftëtarësh nga Jugu përkrah kryengritësve të Veriut për të shprehur unitetin e mbarë shqiptarëve në mbështetje të kërkesave kombëtare të parashtruara nga malësorët, nuk arriti të sendërtohej. Atëherë përfaqësues të mjaft krahinave të Jugut, të mbledhur në Manastirin e Cepos, shpejtuan të kërkonin nga qeveria që të themelonte “një lloj regjimi në Veri dhe në Jug të Shqipërisë për të siguruar që shqiptarët” të mund të jetonin “si element kombëtar”. Manifestime të tilla në mbështetje të kërkesave kombëtare të malësorëve u bënë dhe te Ura e Drashovicës dhe në Qafë të Sinjës. Përballë manifestimesh të tilla të solidaritetit kombëtar të shqiptarëve qeveria dhe komiteti xhonturk u shqetësuan së tepërmi, edhe pse në to nuk bëhej fjalë ende për shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria. Krahas masave për ngushtimin e kërkesave autonomiste të kryengritësve malësorë me anë të dhënies së koncesioneve të pjesshme, lokale, autoritetet osmane morën masa, për ndalimin e lëvizjes së solidaritetit me kërkesat e Memorandumit të Greçës. Pra, ishte pikërisht karakteri kombëtar mbarë shqiptar i Memorandumit të Greçës dhe vendosmëria e kryengritësve malësorë për vënien e tij në jetë që mobilizuan pushtuesit osmanë, shtetet shoviniste fqinje dhe Fuqitë Adriatike, në radhë të parë, Austro-Hungarinë, për ngushtimin në maksimum të këtyre kërkesave. Edhe pse kryengritësit malësorë me këtë dokument dëshmuan një shkallë të lartë të ndërgjegjes së tyre atdhetare, autorë të ndryshëm të sotëm përpiqen të mohojnë apo ta minimizojnë këtë realitet historik. Autorë të tillë në se bëjnë ndonjë dallim e arrijnë të shohin e të vënë në pah ndonjë shkëndijë pozitive nga ana politike dhe ideologjike në këto lëvizje të shqiptarëve në vitet 1910- 1912, këtë e bëjnë, siç shihet, vetëm në rrafsh gjeografik, duke dalluar lëvizjen në Jug të Shqipërisë nga ajo në Veri të saj. Jo vetëm në fushën e mendimit teorik, por dhe në rrafsh praktik Lëvizja Kombëtare Shqiptare në Jug të vendit, sipas logjikës së këtyre autorëve, ishte më e përparuar se ajo në Veri të tij. Nga këto pozita dhe autorë rusë, si Gallkin, pohojnë se kryengritësit e Shqipërisë se Mesme dhe ata të Jugut, paskan parashtruar kërkesa më konsekuente për autonomi. Dimitrije Bogdanoviç, nga ana e tij, i paraqitur si specialist i problemit të Kosovës, kërkon të na bindë me të madhe, duke injoruar dokumente themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare si Memorandumi i Greçës, se “programi më i pjekur i lëvizjes çlirimtare është formuar në Shqipërinë e Jugut”. Që Lëvizja Kombëtare Shqiptarë dhe ideja e lirisë dhe e pavarësisë kanë qenë më të zhvilluara në Jug, se sa në Veri të vendit dhe sidomos në Verilindje të tij, mbetet, siç shihet, edhe sot e kësaj dite, sidomos pas vitit 1981, një tezë shumë e parapëlqyer e historiogafisë së vendeve fqinje, në radhë të parë, të asaj serbe. Gjithë ky qëndrim është plotësisht i kuptueshëm për këdo. Që një zonë malore jo fort e gjërë, për të mos thënë, tepër e ngushtë, siç qe Malësia e Mbishkodrës, më saktë Hoti, Gruda dhe Kelmendi, ku u përqëndrua qëndresa e malësorëve të Veriut, u bë djepi i një kryengritjeje të fuqishme kombëtare dhe ngriti qysh në fillim të saj flamurin e kërkesave në emër të të gjithë shqiptarëve, nuk është diçka e rastit dhe hedh poshtë katërcipërisht pretendime të autorëve të huaj si ato që u cekën më sipër. Prandaj janë të papranueshme sot shfaqjet e jehonës që gjen te ndonjë autor i yni teza e autorëve të tillë ballkanas mbi, kinse, superioritetin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Jug të vendit në rrafsh politik në krahasim me atë që u zhvillua në Veri të tij. Të shtytur nga prirje të një “patriotizmi lokal” apo nën ndikimin e kritereve jashtëshkencorë arrihet të pohohet, sikur Jugu e ka ushqyer Lëvizjen Kombëtare Shqiptare me mendimin politik kombëtar, ndërsa Veriu e fuqizonte të parin me kryengritje të armatosura të parreshtura. Që këtej konkludohet se gjithë kjo ishte pra, një bashkërendim veprimesh me kokë dhe me çark. Memorandomi i Greçës është dëshmi e pakontestueshme e shkallës së lartë të ndërgjegjes atdhetare të udhëheqësve të kryengritësve malësorë. Pa e tepruar, mund të thuhet, çka na përshkruan me besnikëri dhe dëshmitarja e atyre ngjarjeve Edit Durham, se një vetëdije e tillë e lartë karakterizonte dhe masën e luftëtarëve të thjeshtë. Pra, malësorët e Veriut luftuan kundër armikut jo vetëm me çark, por dhe me mend, me kokë. Kryengritja e vitit 1991 me programin e saj politik bën pjesë në ato ngjarje me të cilat populli shqiptar krijoi situatat e favorshme për t’i hapur vetes rrugën për Shpalljen e Pavarësisë. Mund të pohojmë pa ndrojtje se faktori shqiptar në fillim të shekullit XX luajti një rol vendimtar në shkallë të rëndësishme jo vetëm brenda vendit, por dhe një rol aktiv dhe në arenën e jashtme. Për t’u bindur për këtë, vështrimi duhet hedhur jo vetëm në dy tre muajt e parë të Krizës Ballkanike, por disa vjet më parë. Në rrënjët e ngjarjeve që çuan në shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike dhe në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë qëndrojnë dhe lëvizje të tilla madhore të përmasave ballkanike dhe më gjerë, siç qenë Revolucioni xhonturk i vitit 1908 me kontributin vendimtar të shqiptarëve dhe Revolucioni Kombëtar Shqiptar i viteve 1910-1912. Në fushat e betejave zbritën çdo vit, më 1909-1912, dhjetra mijëra luftëtarë. Forcat luftarake të shqiptarëve përballuan beteja të mëdha dhe u hodhën në sulm dhe për çlirimin e qyteteve, përfshirë dhe qëndra të sanxhaqeve dhe të vilajeteve. Kryengritësit kosovarë, malësorë dhe mbarë shqiptarët përballuan të vetëm forcat më të zgjedhura osmane, të komanduara nga gjeneralët më të zotë të Perandorisë. Ushtritë osmane që hynë në luftime të drejtëpërdrejta me kryengritësit shqiptarë, sipas specialistëve të historisë së artit ushtarak, u përgjysmuan në fushat e betejave. Kryengritësit shqiptarë në këto vite patën përballë po ato forca osmane kundër të cilave pas dy vjetësh u rreshtuan ushtritë e rregullta të katër shteteve të Aleancës Ballkanike. Megjithatë kryengritësit shqiptarë arritën t’i detyronin autoritetet osmane më se një herë të ulen në tryezën e bisedimeve dhe t’u bëjnë lëshime jo të vogla atyre, të cilat do të hapnin rrugën e autonomisë së Shqipërisë më 1912. Këto arritje të kryengritësve shqiptarë do të shqetësojnë jo vetëm Portën e Lartë, por dhe qarqet sunduese të monarkive fqinje dhe, madje, dhe Fuqitë e Mëdha. Kryengritjet shqiptare si kjo e vitit 1911 që po përkujtojmë sot, vështirë se mund të klasifikohen, si lëvizje të cilat, siç na thotë Hrabaku, gjoja, nuk dolën dot nga kuadri i “çrregullimeve”, i “trazirave” e i “turbullirave”. Ato nuk degjeneruan në “anarki”, siç pretendon ndonjë akademik serb, por përkundrazi me përmasat e vepimeve luftarake dhe me programin e tyre kombëtar, ato u ngritën në nivelin e kryengritjeve çlirimtare të fuqishme. Si të tilla qëndrojnë denjësisht, në kundërshtim me sa pretendojnë autorë ballkanas, përkrah, luftës së popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë, siç ishin maqedonasit, grekët dhe arabët, në mos më lart. Qenë kryengritësit shqiptarë të Kosovës dhe të Malësisë së Mbishkodrës, ata që e detyruan sulltanin plak, Mehmet Reshatin e Pestë të merrte rrugën për në Shqipëri për të ulur revoltën e shqiptarëve. Ky udhëtim përbënte një rast pa precedencë në historinë disa shekullore të sulltanatit osman dhe të kalifatit islam. Një zhvillim i tillë i ngjarjeve në Rumelinë Perëndimore nuk mbështet dhe pretendime të tjera të këtyre autorëve. Ndonjeri ka bërë te vetat edhe pretendimet më absurde dhe më banale të propagandës shoviniste të atyre viteve, mbi gjoja, nxitjen e këtyre kryengritjeve nga vetë qeveria turke dhe komiteti xhonturk. Ndërsa të tjerë bëjnë fjalë për karakterin kinse fetar, antikristian, gjegjësisht antisllav, të kryengritjeve shqiptare të viteve 1910-1912. Zhvillimi i kryengritjes në Malësinë e Mbishkodrës me mbizotërim të besimit katolik besohet se mjafton për të vënë në pikëpyetje pohime të tilla. Ndërsa mbizotërimi i elementit mysliman në kryengritjet e viteve 1909- 1912 të drejtuara kundër sulltanit kalif nuk duhet të lenë vend për pohime këso dore. Kryengritjet shqiptare jo vetëm që nxorrën në shesh, siç është bërë zakon të thuhet, kalbëzimin e plotë të Perandorisë Osmane, e cila kishte kohë që kishte marrë teposhtën, por dhe e sollën atë në buzë të theqafës, të greminës. Ajo donte tashmë vetëm një shtytje të vogël. Këtë shpejtuan t’ia jepnin me luftën e tyre aleatët ballkanikë, tashmë vetëm e vëtëm për hir të llogarive të veta. Për vendin që zinte lufta e shqiptarëve kundër regjimit xhonturk në kuadër të Perandorisë Osmane në këto vite flasin qartë arkivat e Turqisë. Kam pasur rastin të shfletoj me dhjetra regjistra të protokolleve për vitet 1909- 19 12 në Arkivin Osman të Kryeministrisë në Stamboll (Bashbakanllik Arshivi), fondin Bab-i Ali Evrak Odasë (Dhoma e dokumentacionit të Portës së Lartë). Në protokollet e letërkëmbimit të qeverisë xhonturke me 33 vilajetet e saj, që shtriheshin në tre kontinente, dhe me dikasteret vartëse, në radhë të parë me atë të luftës dhe të punëve të brëndshme të bie në sy se për tre katër vjet rresht shqetësimi kryesor i Portës së Lartë mbeteshin, katër vilajetet shqiptare dhe banorët shqiptarë të tyre. Në faqe të tëra, që rrallë ndërpriten me ndonjë çështje tjetër, qenë protokolluar dokumente që bënin fjalë vetëm e vetëm për Isa Boletinin, Idriz Seferin, Bajram Currin, Hasan Prishtinën, Dedë Gjo’ Lulin, Ismail Qemalin e të tjerë. Pa dashur të nënvlerësoj luftën e popujve të tjerë kundër zgjedhës osmane, nuk mund të mos theksohet që kryengritja e popullit të Jemenit dhe udhëheqësi i saj Imam Jahjaj të po kësaj kohe shumë shumë rrallë përmenden në regjistrat e korespondencës së Stambollit me vilajetet dhe me dikasterët e sipërpërmendur. Ndërsa në letërkëmbimin e qeverisë xhonturke me Ministrinë e saj të Punëve të Jashtme, çështja e Kryengritjes në Jemen zë një vend mjaft të dukshëm. Gjithë kjo, kuptohet, ndodhte për shkak të interesimit të Fuqive të Mëdha, gjegjësisht të Britanisë së Madhe për këtë rajon dhe të ardhmen e tij në fund të sundimit osman. Populli shqiptar me kryengritje të fuqishme si Kryengritja e Malësisë e udhëhequr nga Dedë Gjo’ Luli, dëshmoi katërcipërisht se ai në fillim të shekullit XX nuk qe një element pasiv, i cili shikonte vetëm si e si t’i përshtatej koniunkturave. Përkundrazi ai qe një faktor i gjallë aktiv, i cili elektrizoi dhe revolucionarizoi në shkallën më të lartë gjendjen në Ballkan. Zhvillimi, përmasat dhe arritjet e Kryengritjeve të mëdha të shqiptarëve në vitet 1909-1912 dëshmojnë qartë se Shqipëria e pavarur, në fund të fundit, nuk qe thjesht pjellë e kombinacioneve politike diplomatike, as dhuratë e njerit apo tjetrit faktor të jashtëm si Lufta Ballkanike, por qe përfundim logjik dhe i natyrshëm, në radhë të parë, i luftës me armë dhe me pendë, i luftës politike dhe diplomatike të popullit tonë. |
At war for “të tanë Shqypninë” (all of Albania) The Highlands Uprising, literally, the Uprising of the Shkodra Uplands, is also known as the Uprising of Hoti, Gruda and Kelmendi, since this is where the military fighting against the expedition of several thousand Ottoman troops was concentrated. The Highlands Uprising represents one of the climactic points of the war of the Albanian people on the eve of their Declaration of Independence. Even though it occurred over a limited territory, it attracted the entire military arsenal of the Ottoman Empire, similar to what had happened a year earlier in the Kosova Uprising. The uprising of the northern mountaineers in 1911 has great merit since it embraced and defended the program of the Albanian National Movement, which was unfolded by the Lidhja e Prizrenit (The League of Prizren). The treatment and analysis regarding the uprising and its program, have in general been academically sound, on part of Albanian historiography. But today they need to be examined further, deeper, in an analytic manner, and with regard to the developments within Albania, the Balkans and beyond. They should be seen within the framework of all of the battles of our people for freedom on the eve of Independence. Such events are attracting more and more the attention of foreign researchers, as well. But their opinions and conclusions remain questionable, either as a result of their limited degree of familiarity with Albanian historical reality, or, in some cases, because of inherited political prejudices. In spite of this, I believe it is worthwhile to dwell on certain events that show the importance of the Uprising of the year 1911 and its national program in the context of the uprisings of the years 1911-1912. The development of the Highlands Uprising and its program of Greça, like all of the uprisings of the years 1910-1912, with their dimensions and the grandeur of their military operations, and in particular the national demands of the insurgents, repudiate all efforts made by a good many foreign historians to invalidate them, be it in the political, military, or organizational fields. At the head of efforts to organize and give a correct political ori- entation to the uprising, was the Albanian Committee of Podgorica, around which many patriots gathered, such as Luigj Gurakuqi, Mark Kakarriqi, Risto Siliqi, Sali Hoxha (Hidi), Nikolla Ivanaj, Hilë Mosi, Ismail Qemali, Fadil Toptani, Themistokli Gërmenji, Pandeli Cale, Alush Taka, Musa Demi, Muharrem Rushiti, etc. The insurgents’ representatives demanded an explanation from the Shkodra Vali (Governor of a province during the Ottoman Empire. - M.C.) regarding the use of the money from tariffs and taxes, which the government was collecting from the Albanian people. Their representatives declared to the Vali that they were not going to pay taxes anymore, so that the Young Turks would no longer be able to use the money to buy cannons and machine guns, with which Durgut Pasha could kill Albanians and destroy their houses. They would not accept to pay taxes again and other fees, as their representatives put it to Bedri Pasha, the Shkodra Vali - and by the sweat of their brow maintain the harems of the Sultan and the Vezirs of Istanbul. These declarations showed clearly that those leaders and the mountaineers who stood behind them, understood the essence of the national, political, and economical repression, which the foreign occupier exercised over them. Such declarations would determine, in general, the correct path to turn the situation around. The leaders of the movement summarized the insurgents’ demands into five points, in a memorandum announced at the end of May, 1911. The essence of this document was the demand for administrative territorial autonomy for Albania. Through their national demands, which they unfurled at the beginning of their struggle at the end of March, the mountaineer insurgents showed clearly that they knew exactly what they were fighting for. In this manner, they rejected the propaganda of the invaders and other enemies of the Albanian nation, who were trying to portray them as tools of Krajl Nikolla’s chauvinistic politics. There is no doubt that it was the great popular uprising in Kosova a year earlier, and now in the Highlands, which engaged the most progressive Albanian patriotic groups, to set forth the national program of the Albanian Renaissance, and make it a banner of the uprising. The armed struggle of our people gave strength, stability, and vitality to the ideas of the patriots of the Renaissance. On the other hand, the whole development of the Northern Uprising clearly and convincingly showed that the national ideas had penetrated broadly even to the farthest corners of our mountainous regions, which were considered, unjustly, as backward territories. The leaders of the insurgents, collaborating with the leaders of the Albanian National Movement, inside the country and outside in immigrant communities - including the distinguished Ismail Qemali and Luigj Gurakuqi - expressed the insurgents’ demands in a complete and detailed way in the Memorandum approved at the Greça Meeting of Elders, held on June 23, 1911. The twelve points of this document, also known as The Red Book, were nothing more than an analysis and further clarification of the five points submitted at the end of March. In 1911 the mountaineers demanded – as in the time of the Prizren League (Lidhja e Prizrenit), in the name of a powerful uprising, however limited geographically - the unity of the Albanian territories into a single vilayet (province - M.C.) with an Albanian administration, schools in the Albanian language, Albanian civil servants, the use of tax revenue for the needs of the country, military service by Albanians only in their own country, etc. The Greça Memorandum and the war of the mountaineers to implement this memorandum, clearly showed that Albanians were deeply convinced that all of the Albanian territories comprised a single and undivided entity. This conviction was not simply the property of the educated, but was expressed forcefully by the leaders of the mountaineers, as well. The national conscience triumphed over regional and religious divisions, as well as economical, social, and cultural backwardness, which were the consequences of many centuries of foreign domination. It is difficult to question the autonomist characteristics of the demands of the Greça Memorandum. It is important to emphasize this, because there are some authors, such as Kondi, who - even though he accepts that this program has played a very important role in the further development of the Albanian National Movement Even though the uprising occurred only in a narrow sector of the Albanian territories, the demands for Albania’s autonomy were set forth by the insurgents in the Red Book, on behalf of all of the Albanian people. Even though in this meeting not all of the Albanian territories were represented, the demand for the recognition of the Albanian nation was also submitted. Of great importance was the fact that this time the demands came from an armed uprising, which forced the foreign rulers to sit down and talk with the insurgents. The fact that in this programmatic document, the demand for the complete separation of Albania from the Ottoman Empire was not submitted up front, does not cast any doubt on its national character. Considering the international circumstances, at the time, and the attitude of the Great Powers on the status quo in the Balkans and beyond; in short, the preservation of Ottoman rule in these territories, the Greça program had a profoundly realistic and, of necessity, transitory character. Apart from other reasons, it was thought that, at least for the time being, it was best not to oppose the politics of the European powers in keeping the status quo of the Ottoman Empire, especially in the Balkans. This was also seen as the best way to prepare the country for independence, and to face the dangers that would threaten its territorial integrity, as soon as the country emerged from centuries of Ottoman captivity. These threats were coming from the predatory intentions of the Balkan states, supported by the powers of Entente, and also by the Adriatic Powers. Therefore, the broad autonomy of Albania was considered by the patriots as the first essential step toward its complete independence. The armed struggle of the Albanian people did not fit well with the Balkan strategies of the European Powers; namely, preserving the status quo of the Ottoman Empire in the Balkans. The Adriatic Powers, and especially Vienna - which were interested the most in the Albanian problem - took care to use all their powers to keep the Albanian National Movement within the framework of a peaceful movement of a cultural-educational character only. Other authors, such as Kiru, claim that the demand for Albania’s autonomy could not have a national character, since the Greça doc- ument did not call for the complete separation of our country from the Ottoman Empire. The term autonomy was thus unreasonably identified with that of independence. Using this as a basis for his argument, he affirms that Albanians at this time neither submitted nor discussed demands of a national or separatist character. The demands of the insurgents, going as far as the territorial and administrative autonomy of Albania, give no indication of limitations on the part of the authors of the Memorandum, nor lack of persistence by the thousands of insurgents to realize it. They reveal instead the profoundly realistic attitudes of the Albanian National Movement at all levels. Completely conscious of the limitations of their autonomous platform, owing it to external factors, the mountaineers’ leaders would make it clear later in a memorandum directed to the English Government through Mark Kakarriqi, that “we are sacrificing, for high political reasons, the desire for independence, which has inspired the Albanian people for five centuries, and ask only for broad autonomy…” In our historical literature, a critical attitude has been maintained toward the Greça Memorandum, because it envisioned the creation of an autonomous Albania, which included territories with populations of mixed nationality, as well. Starting from this very questionable observation, with regard to the degree of its generalization, the conclusion is drawn that this point illustrated the weakness of the Memorandum and of the Albanian National Movement in general. It’s obvious that we are dealing here with a pretentious argument about the Albanian National Movement, and especially the Highlands mountaineers. It expected them to foresee and to solve the national question practically on a Balkan scale. Attitudes of this kind are a consequence of the interpretation of the phenomena of our national history, based on the outdated principles of internationalism and “unity and fraternity.” The determination of the mountaineers to realize the demands of the Greça Memorandum for all of Albania, shows that this document was not an artificial programmatic window dressing, which was imposed on the armed struggle of the mountaineers from the outside. Their consciousness was successfully overcoming the regional limitations of the time. This fact is reflected in a rather expressive and concise way, in the answer that the distinguished leader of the uprising, the wise old man, Dedë Gjo’ Luli, gave to the diplomatic representative of the Ottoman Empire, Sadedin Beu, in the princely courtyard of Cetina. He (Sadedin Beu) asked him in a provocative way, whether the mountaineer insurgents raised the demands of the Red Book only with regard to themselves, or for other people as well. As a participant at this meeting, Luigj Bumçi, testifies, Deda declared with determination that the twelve points of the Red Book of the insurgent mountaineers applied not only to themselves, but also “to all of Albania.” Even though in difficult conditions, even though armed with a few old-fashioned weapons, even though short of ammunition and often without food, the mountaineers were not satisfied with the partial concessions that the Young Turks government made to them through different emissaries, but remained to the end determined fighters for Albanian autonomy. When the insurgents saw that they had no chance to continue the war, so as to force the Sublime Porte to recognize Albanian autonomy, they insisted that the rights that were to be given to the mountaineers, be granted also to all Albanians, even though the uprising did not spread to all Albanian territories. The anti-Ottoman uprising of the Northern mountaineers, set in motion those quarters that had maintained a wait-and-see attitude, as well as those quarters that had devoted all their efforts to the struggle to attain the national demands in the field of education. The uprising of the North was proving that the armed uprising was, for the moment, the most suitable road for securing national rights in the cultural field, as well. Being unable to spread the uprising into the Southern territories, the committees of those areas, anticipated and decided to organize gatherings at which they would ask that the rights which would be granted to the mountaineers, be given to all of the Albanian territories. The movement of the Albanian people in other territories started to gain strength to a certain degree, when it became clear that the Sublime Porte was treating the Uprising of the Highlands as a local movement, despite its national character. While the leader of the uprising was making his famous declaration to the Ottoman representative in Montenegro, they did not set forth the demands of the Red Book just for themselves, but for “all of Albania,” the patriotic committees of the other Albanian territories, for their part, tried to insist before the Young Turk authorities that those twelve points of the Memorandum were, for that time, the expression of the vital national interests and the desires of all of the Albanian people. Inside the country, the Albanian National Movement, and especially the armed war of the mountaineers, had to face not only the big military forces of the Young Turks, but also the local reaction, and especially the pro-Turk and pro-Greek ones, and why not mention also the pro-Austrian and pro-Italian elements. Although they did not share identical interests, objectively they were united in their aim not to permit the spread of the uprising nor its transformation into a general uprising based on the program of Greça. They made many appeals to the Young Turk authorities, to force the mountaineers to turn away from their national demands and the Red Book. Although they had a hard time at it, on the other hand, all of these negative factors combined, finally, to hinder the beginning of the anti-Ottoman military actions in the South of the country, and their synchronization with the heroic war that was developing in Northern Albania. In these circumstances, supporting the Memorandum through meetings, was viewed in the South as the only way possible to achieve what could be achieved, in the difficult conditions created by the uncommon pressure on the insurgents by the tens of thousands of troops commanded by Shefqet Durgut Pasha, plus the pressure of the Austro-Hungarian and Montenegrin governments to force the insurgents to reach an agreement with the Young Turks government. Moreover, a plan to send a military squadron from the South to join the insurgents of the North, and to express in this manner the unity of all Albanians in supporting the national demands of the mountaineers, did not get fulfilled. Then, representatives of several Southern regions, who had gathered in the Manastiri i Cepos (Cepo Monastery), hastened to ask the government to establish “a type of regime in the North and South of Albania to ensure that Albanians” could live “as a national entity.” Such manifestations supporting the mountaineers’ national demands were made also at the Ura e Drashovicës (Drashovica Bridge) and in the Qafa e Sinjës (Sinja Gorge). Facing such manifestations of national solidarity by the Albanians, the government and committee of the Young Turks were greatly distressed, even though the separation of Albania from the Empire had not been brought up in those manifestations. Along with actions constricting the autonomic demands of the mountaineer insurgents by making partial, local concessions to them, the Ottoman authorities took action to stop the movement for solidarity with the demands of the Greça Memorandum. It was precisely the all-Albanian national character of the Greça Memorandum, and the determination of the mountaineer insurgents to put it into practice that mobilized the Ottoman invaders, the neighboring chauvinistic states, and the Adriatic Powers, first of all, Austro-Hungaria, to restrict these demands to the utmost. Even though the mountaineer insurgents, with this document, manifested to a high degree their patriotic conscience, different authors of our time try to deny or minimize this historical reality. Such authors, even if they make any distinctions and see any positive political and ideological sparks in these movements by the Albanians in the years 1910-1912, they do so, only on a geographical plane, by differentiating the movement in the South of Albania from the one in the North. Not only in the field of theoretical opinion, but also on a practical level, the Albanian National Movement in the South of the country, according to the logic of these authors, was more progressive than the one in the North. Starting from these positions, Russian authors also, such as Gallkin, contend that the insurgents of Central and Southern Albania allegedly set forth more consistent demands for autonomy. Dimitrije Bogdanoviç, for this part, presents himself as a specialist on the Kosova problem, and - ignoring fundamental documents of the Albanian National Movement such as Greça Memorandum – tries to convince us that “the most mature program of the liberation movement was fashioned in Southern Albania.” The argument that the Albanian National Movement and the idea of freedom and independence were more advanced in the South, compared to the North and especially the Northeast, remains, even to this day, and especially after 1981, a highly favored thesis in the historiography of the neighboring countries, and especially in Serbia. It’s easy for everyone to understand why. It was not by chance that this mountainous zone, of limited expanse, such as the Highlands, and more precisely, Hoti, Gruda and Kelmendi, where the resistance of the Northern mountaineers was concentrated, became the cradle of a powerful national uprising and raised from the beginning demands on behalf of all Albanians. And this demolishes completely the claims of foreign authors such as those mentioned above. Therefore, the echo among some of our authors, of the thesis of some Balkan authors, regarding the supposed superiority of the Albanian National Movement in the South on a political level, in comparison with what developed in the North, is not acceptable. Motivated by “local patriotic” tendencies or influenced by non-scientific criteria, they assert that the South has nourished the Albanian National Movement with a national political ideology, while the North has strengthened the latter with ceaseless armed uprisings. From this, the conclusion is drawn that all this speaks of a coordination of operations of the head and the flintcock. The Greça Memorandum is incontestable testimony to the elevated patriotic consciousness of the leaders of the mountaineer insurgents. It is no exaggeration to say - as Edith Durham, a witness of those events, describes faithfully - that a similar consciousness characterized the majority of the simple fighters. Thus, the mountaineers of the North fought against the enemy not only with weapons, but with brains as well. The uprising of the year 1911, along with its political program, is part of those events with which the Albanian people created favorable situations to clear the road to the Declaration of Independence. We can say without hesitation that the Albanian factor at the beginning of the XX century, played a decisive role not only inside the country, but also in the outside arena. To be con- vinced of this, we should look not only to the first two to three months of the Balkan Crisis, but a few years earlier. At the roots of the events that brought the eruption of the First Balkan War and the Declaration of the Independence of Albania, are to be found such major movements of Balkan or even broader dimensions as the Young Turks Revolution of the year 1908, realized with the decisive contribution of the Albanians, and the Albanian National Revolution of the years 1910-1912. In the battlefields every year, between 1909-1912, several thousand fighters participated. The military forces of the Albanians fought great battles and went on the offensive for the liberation of cities, including centers of sanjaks (provinces - MC) and vilajets (provinces - MC). The Kosovar insurgents, the mountaineers and all of the Albanians faced on their own the most elite Ottoman forces, commanded by the most capable generals of the Empire. According to historians of the military art, the Ottoman armies that entered into battle with the Albanian insurgents, were cut in half in the battlefield. The Albanian insurgents during those years faced the same Ottoman forces, against which, two years later, the regular armies of four states of the Balkan Alliance lined up. Despite this, the Albanian insurgents managed to force the Ottoman authorities, more than once, to sit down at the table to talk and make no small concessions to them – concessions which would open the way to autonomy for Albania in 1912. These achievements by the Albanian insurgents would worry not only the Sublime Porte, but the ruling groups of the neighboring monarchies, and even the Great Powers. The Albanian uprisings, like the one of the year 1911 which we are commemorating today, can hardly be classified as movements that did not go beyond that of “disturbances,” “riots,” and “turmoils,” as Hrabak claims. They did not degenerate into “anarchy,” as some Serbian academics claim. On the contrary, owing to the dimensions of the military actions and of their national program, they rose up to the level of powerful liberation uprisings. And as such, they stand with dignity alongside the struggles of the other oppressed people of the Empire, like the Macedonians, Greeks and the Arabs, despite what some Balkan authors claim. It was the Albanian insurgents of Kosova and of the Highlands who forced the old sultan, Mehmet Reshati V, to travel to Albania to placate the revolt of the Albanians. This trip was without precedence in the centuries-old history of the Ottoman sultanate and the Islam caliphate. Such events in Western Rumelia discredit other claims of these authors, some of whom have adopted even the most absurd and banal claims of the chauvinistic propaganda of the time, such as that the uprising were incited by the Turkish government and the Young Turks committee themselves. Meanwhile others talk about the alleged religious, anti-Christian, anti-Slavic character of the Albanian uprisings of the years 1909-1912. The development of the Highlands uprising, dominated by fighters of the Catholic faith, suffices to cast doubt on such affirmations. Likewise, the prevalence of the Muslim element in the uprising of the years 1909-1912, directed against the caliph sultan, leave no room for these kinds of suppositions. The Albanian uprisings not only exposed - as is commonly said downhill for a long time, but also brought it to the brink of the abyss. It now needed only a little push. And the Balkan allies hurried to give it this push with their war, this time for the sake of their own interests. The archives of Turkey clearly indicate the appraisal of the war of the Albanians against the Young Turks regime within the framework of the Ottoman Empire. I have had the chance to leaf through tens of registers of the protocols for the years 1909-1912 in the Ottoman Archive of the Department of the Prime Minister in Istanbul (Bashbakanllik Arshivi), the Bab-I Ali Evrak Odas archive (The Documentation Chamber of the Sublime Porte). In the protocols of correspondence of the Young Turks government with its thirty-three vilayets (provinces), which covered three continents, as well as with the subordinate governmental units above all the ministries of war and internal affairs, it’s apparent that for three-four years in a row, the main worries of the Sublime Porte remained the four Albanian vilayets (provinces) and their Albanian dwellers. In pages upon pages, that rarely were interrupted by any other matters, documents spoke only of Isa Boletini, Idriz Seferi, Bajram Curri, Hasan Prishtina, Dedë Gjo’ Luli, Ismail Qemali, etc. Without intending to belittle the war of other people against the Ottoman yoke, we have to emphasize that the contemporaneous uprising of the Yemen people and its leader Imam Jahjaj, are mentioned only rarely in the registers of the correspondence of Istanbul with the vilayets (provinces) and the subordinate untis mentioned above. While in the correspondence of the Young Turks government with its Ministry of External Affairs, the matter of the Uprising in Yemen, it is given a prominent place. All this, of course, happened because of the interests of the Great Powers, and in particular that of Great Britain in this region and its future, at the end of the Ottoman rule. With their powerful uprisings, like the Highlands Uprising led by Dedë Gjo’ Luli, the Albanian people fully testified that at the beginning of the XX century, they were not a passive element, interested only in how to adapt to circumstances. On the contrary, they were an active factor, which electrified and revolutionized to the highest degree the situation in the Balkans. The development, the dimensions, and the achievements of the great Uprisings of the Albanians in the years 1909-1912 clearly testify that in the last analysis, an independent Albania, was not simply a diplomatic and political contrivance, nor a gift of this or that external factor like the Balkan War. It was primarily the logical and natural consequence of the war with arms and pen, of the political war and the diplomatic war of our people. |
