Dr Engjëll SEDAJ
|
|
1) Hyrje Se ç’po bate ajo Malci Për liri e për Shqypni. (Lahuta e Malcis, XXVIII, 181-182) Në historinë e popullit shqiptar, e sidomos në historinë e letërsisë së tij, mbase asnjë fjalë nuk e simbolizon më bukur heroizmin dhe qëndresën shqiptare sesa Malësia dhe malësorët e saj. Kjo mund të jetë arsyeja që edhe emërtime gjeografike të “malësisë” te shqiptarët ka shumë, siç janë Malet Shqiptare të trevave malore të Mbishkodrës, pastaj është e njohur Malësia e Lezhës, Malësia e Karadakut të Shkupit, ku ka jetuar dhe luftuar Idriz Seferi; Malësia e Vogël është ajo e Gjakovës etj. Janë edhe toponime dhe oronime të tjera shqiptare që quhen “malësi”, por mbi të gjithat, s’do mend, është ajo e quajtur Malësia e Madhe, të cilën Poeti kombëtar Gjergj Fishta e ka zmadhuar edhe më tepër, sidomos me paraqitjen e kreshnikut të kësaj malësie Dedë Gjo’ Lulit (1840-1915). Edhe portreti i këtij fatosi, të veshur me petka kombëtare të malësorëve, të përkujton prijësin e atij regjimi kanunor të maleve shqiptare që synonte lirinë e jetës. Këtë Malësor të madh e kanë bërë të përjetshëm këngët popullore, ku gjeti frymëzimin edhe Gjergj Fishta për ta kënduar të kaluarën, të tanishmen dhe të ardhmen e jetës së popullit shqiptar. 2) Simbolika dhe e vërteta e malësorëve Malësorët kishin ruajtur identitetin kombëtar më mirë se banorët e qyteteve dhe të luginave. Invazioni turk dhe okupimi i gjatë i tij kishte detyruar qindra mijëra shqiptarë, kryesisht nga qytetet, të emigronin në vende të huaja: në Itali e Dallmaci, për të vazhduar kontinuitetin kulturor të Arbërit dhe për të ruajtur patriotizmin e shtuar evropian. Ata atje në mërgim vazhdonin veprimtarinë e tyre në artet e 1ira dhe në të gjitha shkencat humanitare dhe ekzakte, kurse malësorët, që kishin mbetur në malet e Shqipërisë, me mallëngjim i kujtonin princat shqiptarë. Në këtë mënyrë, Shqipëria disi ishte ndarë në dy pjesë të kundërta: në ata që e plaçkitnin dhe e gënjenin dhe në ata që e mbronin dhe e ruanin. Këta që e mbronin dhe e ruanin dhe që kishin interesa të përbashkëta, përsëri ishin të ndarë në dy pjesë, në ata që vepronin jashtë atdheut dhe në malësorë. Me fjalë të tjera, Shqipërinë dhe shqiptarët, në njërën anë, i mbronin dhe i ruanin me veprimtarinë e tyre intelektuale, sidomos e ruanin dhe e mbronin Motin e Madh, përkatësisht emrin e Skënderbeut, ata që kishin emigruar, dhe, në anën tjetër, e mbronin dhe e ruanin në forma të tjera të qëndresës malësorët trima, të udhëhequr nga klerikët shqiptarë dhe nga parësia e vendit. Këtë element që është qëndresa shqiptare, krejt autentik dhe shumë atraktiv në artin letrar, e këndon Gj. Fishta në poezinë epike të tij me një vetëdije të lartë të poetit të shkolluar. Faktori i malësisë dhe i malësorëve të saj është në qendër të vëmendjes dhe subjekti i Lahutës së Malcis. Praktikisht malësorët trima dhe klerikët ishin faktor vendimtar në organizimin e të gjitha kuvendeve dhe të kryengritjeve kundër okupimit turk dhe në këto kryengritje të malësorëve shqiptarë s’ka pasur ndarje fetare, që gjithsesi ishte fenomen ballkanik në kohën e okupimit turk. Këtu e sheh Gj. Fishta mundësinë e kompaktësisë kombëtare mbi baza reale të jetës dhe i liruar nga volluntarizmi oriental, i paraqitjes së gjendjes në forma deklarative. Mbase kjo ka ndikuar që edhe shqiptarët myslimanë përgjithësisht të deklarohen shqiptarë për dallim nga të gjithë të islamizuarit e tjerë ballkanikë grekë, bullgarë, serbë, kroatë), të cilët, siç dihet, janë deklaruar turq (ose myslimanë). Gj. Fishta gjithmonë e kundronte botën prej Shqipërie, e cila duhet të jetë e bashkuar, e këtë bashkim e gjente të malësorët, në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë të fjalës. Ai këndon: E të gjith s’bashkë janë betue Dersa malcia të mos jet’farue Turkia s’ka me sundue. Në Lahutën e Malcisky problem, problemi i ndasisë dhe i dem- agogjisë orientale është tejkaluar, sepse koncepti i “malësisë” jep një kuptim mjaft të formuar nacional në një mjedis ku shkombëtarizimi, në kuptim të humbjes së mënyrës së jetesës shqiptare dhe të ruajtjes së traditës kombëtare, kishte bërë të vetën. T’kshten a turq, ishin betue Jashtë Shqypnis Turkun m’e dbue. (LM, XXVIII, 538-539) Në kohën e ngjarjeve, që këndohen në Lahutën e Malcis, s’do mend, faktori i emigracionit, përkatësisht i arbëreshëve, ka hyrë në konceptin nacional në një formë krejt të tërthortë, kurse pjesa dërrmuese e qyteteve shqiptare praktikonin zakonet e okupatorit. Prandaj këto dy elemente, elementi i emigracionit arbëresh dhe malësorët vendas, edhe sot e gjithë ditën mund të jenë subjekti më i rëndësishëm i historisë sonë dhe identiteti ynë kombëtar që duhet mishëruar edhe në letërsinë krijuese. Sikur Skënderbeu dhe populli i tij që hyn në panteonin e figurave të ndritshme të historisë botërore, sepse prapa këtyre qëndronte gjithçka që ishte në planin shqiptar dhe në planin ndërkombëtar, ashtu edhe malësorët e kënduar në veprën e Gj. Fishtës hynë në planin kombëtar dhe ndërkombëtar, të realizuar me të gjitha mjetet më të preferuara teoriko-letrare. Në këtë dimension, malësorët trima do ti përngjajnë tematikisht Motit të Madh si vazhdimësi pa ndërprerje dhe autentike shqiptare. Pikërisht te malësorët shqiptarë” Djelm të zgjedhun n’mal e n’vrri” (LM, II, 107), paraqitet vetëdija më e kulluar kombëtare në shekujt e fundit të okupimit turk edhe në konfrontimin e egër të armikut tjetër, i cili paraqitet pas dobësimit të Turqisë: Tuj u gri na e tuj u vra Hërë me Turk e herë me shkja. (LM, XXVIII, 240-241) Në këtë konfrontim ishte i domosdoshëm refuzimi i plotë i kontaminimit të asaj vetëdije të shëmtuar aziatike, që prore po e rëndonte botën shqiptare, sidomos me manipulime të llojllojshme. Këtu qëndronte arsyeja kryesore e shkrimtarëve shqiptarë që pikërisht Malësinë ta bëjnë subjekt të veprave të tyre letrare, siç ka vepruar Fishta në Lahutën e Malcis dhe disa poetë të tjerë shqiptarë. Malësorët trima madje e ruanin edhe kujtesën historike me këngët e tyre popullore që i përngjanin veprave të rapsodëve të lashtë legjendarë dhe homeroidëve, të cilët në Greqinë antike kishin kënduar ndodhitë e Luftës së Trojës, sikur Homeri që kishte kënduar në Iliadë dhe Odisejë. Shumë poetë shqiptarë kanë gjetur inspirimin në këto këngë popullore, në ngjarjet që këndohen në to, por një inspirim më të thellë e kishte gjetur gjithsesi Gj. Fishta, për t’u dalluar nga të gjithë të tjerët në historinë e letërsisë shqiptare. Në këngët e tij inkarnohen dy momente më të preferuara të Poetit, e që janë Malësia, në kuptimin më të ngushtë të fjalës, dhe heroi i asaj kënge epike që shënon kulmin e kësaj poezie në truallin evropian. Prandaj Gjergj Fishta, bashkë me Malësinë e tij, si fenomen letrar evropian, është i papërsëritshëm dhe absolutisht poeti epik më i madh kontinental i shekullit XX. Kjo do të thotë se në Evropën e civilizuar s’mund të lejohet më epika heroike, siç është ajo e Lahutës së Malcis, kështu që, këtë art letrar, që e kishte filluar Homeri, do ta përmbyllë me sukses Gjergj Fishta për t’u bërë, siç thotë Lasgush Poradeci, “më i madhi epik i shekullit”. Dhe në këtë krahasim të mundshëm me ndryshimet shoqërore të këtij civilizimi, të civilizimit evropian pra, mund ta marrim me mend rolin dhe praninë e botës së malësorëve shqiptarë në krijimin e poezisë epike të Gj. Fishtës, dhe rolin e madh të kësaj poezie në letërsinë evropiane përgjithësisht, sepse kjo temë do t’i shkojë Evropës dhe gjithë botës bash sikur që i ka shkuar me lehtësi edhe emri i Skënderbeut. Duke ndjekur kështu këtë ecuri, që është fenomenale në çdo pikëpamje në artin letrar evropian, e kur t’i bashkangjitet fjalës Malësi edhe fjala lahutë, që, në një mënyrë, tek ne dhe tek popujt e tjerë ballkanikë, simbolizon këngën epike, atëherë të gjithë shqiptarët do ta kuptojnë se sintagma Lahuta e Malcis është bërë simbol i poezisë më të bukur që kurdoherë kishte kënduar ndonjë poet shqiptar, që njëherit do të thotë se ajo është simbol i poetit tonë kombëtar. Në këtë mënyrë arrihet edhe lidhja më e bukur ndërmjet etnikumit, artit poetik dhe të së vërtetës historike. Po a ‘i mend burrat e Malcis Nami e ndera e t’gjith Shqypnis. (LM, XIX, 224-225) Me një fjalë, këtu gërshetohet e vërteta historike me artin e bukur dhe me melosin popullor për të shndritur të gjitha ngjyrat e jetës shqiptare, sepse, tek e fundit, poezia epike flet në emër të asaj bashkësie, të cilës ajo i takon. Prandaj edhe mund të thuhet se në atë dimensionin poetik, të gjithë shqiptarët janë malësorë: Se Shqypnin nuk po e kisht’ falë Perendia për çerkez Turq, manovë, likurazez: Por për do sokola mali Qi “Shqyptarë” bota po i quete Per t’a gzue kta djalë mbas djali Der qi jeta mos t’u shute. (Lahuta e Malcis, I, 103- 109) Sipas Gj. Fishtës shqiptarët janë pra sokola mali për të pushtuar dhe mbikëqyrur gjithë hapësirën e Malësisë shqiptare, sipas shembëlltyrës heroike që kishin formuar Dedë Gjo’ Luli i Hotit, Lucë Gjeloshi e Fran Pali i Kelmendit, Mehmet Shpendi i Shalës dhe Tom Nika i Shkrelit. Në lidhje të drejtpërdrejtë me Malësinë, lahutën dhe me Gjergj Fishtën qëndrojnë trimat legjendarë, e në mesin e tyre është gjithsesi Dedë Gjo’ Luli, të cilit Poeti ia ka kushtuar një këngë të tërë në Lahutën e Malcis, këngën njëzetetë. Prandaj edhe kjo këngë për Dedë Gjo’ Lulin është një biografi në vargje për kreshnikun e maleve, e sidomos për punën e tij madhore, si rezultat i të gjitha këngëve të mëparshme për ta fituar lirinë, për ta nxjerrë “Shqypnin më veti”. Sipas renditjes së ngjarjeve të malësisë, si të thuash, kjo këngë është e fundit, sepse dy këngët në vazhdim Lufta e Ballkanit dhe Konferenca e Londonit, janë ngjarje që i qasen kësaj malësie disi në mënyrë të tërthortë. Madje këto dy këngët e fundit as që e kanë heroin e tyre shqiptar, kështu që vëmendja e lexuesit të Lahutës përsëri përqëndrohet në ngjarjen e madhe të Deçiqit për ta pasur ky hero një vend qëndror, e për ta bërë ngjarjen e kësaj kohe më objektive se që e paraqet historiografia. Këtu edhe qëndron aktualiteti historik i poezisë epike për të konstatuar një të vërtetë sa më të plotë e sa më besnike, madje edhe më besnike se historia. 3) Poezia dhe historia Thonë se historinë e shkruajnë ata që e fitojnë luftën dhe që kanë ndikuar më së tepërmi në rrjedhën e ngjarjeve historike. Mirëpo, kjo histori, të cilën e shkruajnë sundimtarët, nuk është objektive, sepse paraqitjen e ngjarjeve ata ia adaptojnë kryesisht vetes. Këtu edhe qëndron arsyeja pse Aristoteli mendon se “poezia është diçka më filozofike dhe më e lartë sesa historia”, që do të thotë se poeti e thotë të vërtetën, kurse historiani nuk e thotë të vërtetën. Kur Gj. Fishta këndon: Ç’janë do pushkë n’Rapshë të Hotit? Dedë Gjo’ Luli, si i u lut Zotit, Sod prej nadjet, pa zbardhë drita, Me ‘izet djelm, po, ‘izt petrita Synin gacë, zemrën duhi, N’shtatë “mauxerre” e në nji “alti”. N’dy kausha kta ngujue: T’njehun rrafsh gjashtdhetë “nizamë”. Fusha e Rapshës se ç’ka marrë gjamë. (Lahuta e Malcis, XXVIII, 113-121) shumë qartë sublimohen elementet historike; të vendit, të kohës dhe të njeriut edhe në ato dimensionet se si mund të ngjajë ngjarja, e jo vetëm se si korikretisht ka ngjarë ajo e kushtëzuar nga fuqitë konkrete. Këtu qëndron objektiviteti më i madh, të cilin e preferon dhe e thekson Aristotel, duke bërë me dije se kjo e vërtetë (e poezisë) e ka edhe porosinë e vet. Dallimi i poezisë epike duket edhe nga llojet e tjera letrare, që i shtrojnë problemet ekzistenciale, qoftë në formë të dilemave (lirika), qoftë duke kaluar nga fati në disfatë (tragjedia), apo duke kaluar nga disfati në fat (komedia). Edhe për Homerin thonë se ka kënduar të vërtetën: jo vetëm të vërtetën historike, por edhe të vërtetën mitike dhe legjendare, sepse i ka kënduar perënditë dhe heronjtë e kohës heroike dhe marrëdhëniet e tyre shumë të dendura me njerëzit vdektarë, në mënyrë reale, ashtu siç i kuptuar bota e atëhershme. Ç’është e vërteta, Lahuta e Malcis është historia më besnike e ngjarjeve të kohës dhe e të gjitha ngjarjeve të një fisi të lartësuar. Eqrem Çabej thotë se “Fishta zë fill me njësinë e vogël të fisit për të mbaruar te njësia më e madhe e kombit”, dhe ky është konceptimi historicist i eposit që synonte të bëhej epopejë kombëtare. Edhe unitetin e tërësishëm të poemës duhet kërkuar në frymën e kombit, në njësimin e njerëzve, të fakteve dhe të ngjarjeve të Rilindjes Kombëtare, që rezultojnë me pavarësinë e Shqipërisë “zojë me veti”. Këtë unitet Poeti e ka arritur gjithsesi duke ndjekur edhe traditën buzukiane të gjuhës dhe të kulturës shkrimore shqiptare. Në kuptimin figurativ prandaj edhe mund të thuhet se gjithë kombi ishte “malësi”, të cilën e evokon aq shpesh Poeti. Pikërisht në këngët me përmbajtje historike, pra në ato këngë me tematikë të së kaluarës së lavdishme shqiptare, Fishta e mësoi dhe e përvetësoi notën patriotike, sepse kjo “malësi” i posedonte mundësitë e asaj shprehjeje nacionale që përmbushte kërkesat e të gjitha viseve shqiptare, madje edhe të arbëreshëve. Mendja e ndritur e tij nuk do të humbet në errësirën e misticizmave orientale, siç kishin vepruar disa poetë të traditës sonë letrare, e as nuk përpiqej të krijonte ndonjë fe të re, por do të këndojë burrninë dhe virtytet më të çmuara njerëzore, i liruar plotësisht nga kufizimet kuptimore. Në këtë mënyrë ai dhe malësorët e tij do të qëndrojnë të paluhatshëm si shembëlltyra të jetës kombëtare që flasin vetë, pra të liruar krejtësisht nga mjetet shprehëse të retorikës dhe të primitivizmit oriental. Por kombsin nuk duen me ndrrue Gjuhë as doke me harrue E kristian e muhamedan Gegë e Toskë, Shqypnia marë Prap se prap quhen “Shqyptarë”. (LM, XXVII, 27-31) Malësia paraqitet në dimensionet paradigmatike për të paralajmëruar ardhmërinë e një populli, që është liria e tij. Kjo liri mund të bëhet ardhmëri e tij pse ekzistonte edhe më parë në te: ajo ekzistonte në të kaluarën e lavdishme, që ishte tradita skënderbegiane kundër aziatikëve. Liria konceptohet në mënyrë të ngjashme sikur burimi i jetës së një peme që në njërën anë thith lëngun e jetës nga toka përmes rrënjëve dhe në anën tjetër e pranon dritën e diellit përmes gjetheve. Rrënjët dhe gjethet e përmbushin mundësinë e jetës së një peme e cila jep fryt, sikur e kaluara dhe e tashmja e një popullit që ia mundësojnë atij ardhmërinë. Duke pasur parasysh këtë krahasim lirisht mund të thuhet se malësorët ishin rrënja e sigurt dhe e fuqishme e së vërtetës epike të etnikumit fishtjan, kurse forma e përsosur, sidomos vargu gjenial që paraqitet pa asnjë sekret, janë gjethet e jetës dhe të rrites edukativoargëtuese të një populli sipas parimit të Horacit prodesse et delectare. Ndërkaq, gjithë kompozimi i Lahutës së Malcis, që është një mekanizëm i madh, i fuqishëm e i komplikuar krijues i intuitës së jashtëzakonshme të Fishtës, mbështetet më së tepërmi në parimin notum in novum (të Horacit), sepse praktikisht çdo gjë disi është e njohur, është popullore. Natyrisht, të gjitha këto vlera do t’i takojnë, siç thotë Injac Zamputi, gjuhës së fortë të maleve, të aplikuar nga Gj. Fishta për të krijuar gjuhën letrare epike. Siç ka konstatuar edhe Ernest Koliqi, Gj. Fishta nuk e ka kënduar Shqipërinë mitike, siç e kishte kënduar me mallëngjim De Rada, e as Shqipërinë romantike, siç e ka kënduar Naim Frashëri, por e ka kënduar Shqipërinë realiste, Shqipërinë e vërtetë. Prandaj edhe heronjtë e tij janë të vërtetë në çdo pikëpamje, që e mishërojnë këngën e jetës dhe të vdekjes. Këtu tashti duhet veçuar heronjtë e këtij eposi për t’ia gjetur vendin Dedë Gjo’ Lulit, i cili gjithsesi është më epik se Abdyl Frashëri dhe Oso Kuka. Ai është edhe më real dhe më joshës se disa heronj të tjerë. 4) Veçoritë epike të Dedë Gjo’ Lulit Ç’është e vërteta, Gj. Fishta edhe në emërtimin e këngëve e veçon Oso Kukën, Marash Ucin, Tringën, Pater Gjonin dhe Dedë Gjo’ Lulin, sipas një renditjeje, sado-kudo të mbarë të ngjarjeve më tepër sesa për ta veçuar ndonjërin prej tyre në renditje, sepse të gjithë këta i takojnë një logu të përbashkët, sikur që i takojnë një rrethi më të ngushtë përfaqësuesit e Grudës, Hotit, Kastratit, Kelmendit, Kuqit, Trepshit dhe Shkrelit, dikur të principatës së Pultit. Mirëpo, Dedë Gjo’ Luli është gjithsesi më historicistik dhe më i zhveshur nga elementët mitike se të tjerët. Të gjithë të tjerët janë në një mënyrë pararëndës të tij, kurse ky vetë e vazhdon amanetin e shenjtë: Prap per t’gzuem lirin jetike Trashigim lanë atij prej t’Parit. (LM, XXX, 11-12) Deda është plak i fisit e luftëtar dhe paraqitja e tij si udhëheqës bëhet në mënyrë spontane në mesin e malësorëve. Këtu kemi të bëjmë me fytyrën e shqiptarit kryelartë e dinjitoz, krenar e trim, që s’i ishte nënshtruar turkut dhe i cili ishte i përgatitur të mbronte këtë liri të fituar me gjak Edhe pse i takon një njësie të caktuar të malësorëve, ai i artikulon kërkesat e të gjithëve: N’at Malci, n’at Rapshë t’Hotit Dedë Gjo’ Luli, burrë si motit Me ‘i çetë Lekë, bisha shkorretit Ka nisë pushkën m’askjer t’Mbretit. (Lahuta e Malcis, XXVIII, 2-5) Në këtë mënyrë edhe çeta flamurtarësh, në përbërje prej Dokë Preçit, Tomë Ucit, Gjeto Gjuka, Marash Luca, Gjeto Toma e Prel Gjoka, e përgatitur dhe e udhëhequr nga Dedë Gjo’ Luli, është një udhëheqësi kolektive e cila në simbolikën poetike është triumfale, sepse, siç dihet, komandanti gjithmonë ngadhnjen me çetën e vet dhe me popullin e vet. Në fakt, Dedë Gjo’ Luli këtë luftë të gjatë e të mundimshme do ta përfundojë me suksesin më të madh, sepse realiteti i Deçiqit, si vepër madhështore e asaj energjie të pashterrur të malësorëve, vetëm formalisht do të legalizohet nga fuqitë e mëdha dhe nga disa individë të tjerë shqiptarë, të cilët do ta vazhdojnë punën, duke i falenderuar kooperativitetit me faktorin e jashtëm, siç ishte Luigj Gurakuqi, i cili është bashkëluftëtar i Dedës dhe bashkëpunëtor i Ismail Qemalit. Mirëpo, siç dihet, të tjerët të ndihmojnë vetëm aq sa ti vetë mundësh, e në rastin konkret, ajo që është bërë në Londër, me ndihmën e Austrisë (dhe të Italisë), sikundër edhe në Vlorë, janë formalitete të veprës heroike të malësorëve të Deçiqit legjendar në krye me Dedë Gjo’ Lulin. New York, më 13 prill 1996 |
1)Introduction What did Malësia do for freedom and for Albania? (The Lute of the Mountains, XXVIII, 181-182) In the history of the Albanian people, and especially in the history of its literature, perhaps no other word better symbolizes the Albanian heroism and resistance than the Highlands and its mountaineers. This might be the reason why there are so many geographic denominations of “Malësia” (mountainous region) among the Albanians, such as Malet Shqiptare ofthe mountainous territory of Mbishkodra. Then, there are the well-known Malësia e Lezhës, Malësia e Karadakut of Shkup (Skopje), where Idriz Seferi lived and fought; Malësia e Vogël in Gjakova, and so forth. There are also other Albanian toponyms and oronyms (names of mountains) that are called “Malësi,”, but the most renowned, without question, is Malësia e Madhe, which the national poet Gjergj Fishta has particularly glorified with his presentation of the noble man of this mountainous region, Dedë Gjo’ Luli (1840-1915). Even the portrait of this brave man, clothed in the national dress of the mountaineers, commemorates the leader of that Kanunic rule of the Albanian mountains who desired a life of freedom. Popular folk songs have immortalized this great mountaineer, and this is where Gjergj Fishta got his inspiration to praise the past, present, and future life of the Albanian nation. 2)The symbolism and the truth Of the mountaineers The mountaineers preserved their identity better than the dwellers of the cities and valleys. The Turkish invasion, with its long occupation, had forced hundreds of thousands of Albanians, mainly from the cities, to migrate to foreign countries such as Italy and Dalmatia. They did this to continue Albanian cultural traditions and to preserve an overlay of European patriotism. In exile they continued their activity in the liberal arts and in all human and exact sciences, while the mountaineers, who remained in the mountains of Albania, remembered the Albanian princes with nostalgia. Albania was thus divided, in a way, in two opposite groups: First, those who were looting it and deceived it; and second, those who protected and guarded it. Those who protected and guarded it, and who had common interests, were divided again in two different parts. First those who acted outside of the country, and second, the mountaineers. In other words, Albania and the Albanians, were protected and guarded by those who were in exile through their intellectual activity. In particular, they guarded and protected Motin e Madh (the great year), which was another name for Skanderbeg. On the other hand, Albania was protected and guarded by the brave mountaineers using other means of resistance, and led by the Albanian clergy and the elite of the country. Imbued with the lofty consciousness of the educated poet, Gj. Fishta sings praises in his epic poem to the Albanian resistance, which is totally authentic and very attractive in the art of literature. The Highlands and its mountaineers are the center of attention and the subject of The Lute of the Mountains. In reality the brave mountaineers and clergy were the decisive factor in the organization of every assembly of elders and of the uprisings against the Turkish occupation. And in these uprisings of the Albanian mountaineers there were no religious divisions. That was rather a Balkan phenomenon during the time of the Turkish occupation. Here Gj. Fishta saw the means for national compactness build on realistic foundations of life, and freed from oriental voluntarism. He envisioned, as well, the representation of the situation in declarative forms. Perhaps this induced the Albanian Muslims in general to declare themselves “Shqiptar” (Albanians), unlike all other natives of the Balkans who were Islamized, (Greeks, Bulgarians, Serbs, Croatians), who, as it is well known, declared themselves Turks (or Muslims). Gj. Fishta always observed the world from Albania, which should be united, and this unity he found in the moun- taineers, in both the narrow and broad sense of the word. He sings: And all together they have sworn Till the Highlands perish Turkey will not rule In the “Lute of the Mountains” this problem, the problem of disunity and the oriental demagogy is surpassed, because the concept of and the Highlands has a well-developed national meaning in an environment where the loss of national identity had made progress, meaning the loss of the Albanian lifestyle and the preservation of national tradition. Christians and Muslims had sworn To expel the Turks from Albania (LM, XXVIII, 538-539) At the time of these events, which are sung in the Lute of the Mountains, there is no question that the factor of immigration, in relationship to the “Arbëresh” (Albanians of southern Italy, Greece or Dalmatia – M.C.) has penetrated the national notion in an indirect way, while the majority of the Albanian cities practiced the invaders’ customs. Thus, these two elements, the element of Albanian migration and the native mountaineers, might well be the most important subject of our history and national identity, which should be embodied in our creative literature. Just as, Skanderbeg and his people entered the pantheon of brilliant figures in world history, because they stood for everything that Albania and the international world held in common, so also, the mountaineers that Gj. Fishta sings praises to in his work, have become nationally and internationally relevant, as figures realized through the use of choice theoretical-literary devices. In this dimension, the brave mountaineers thematically resemble “Moti i Madh” (The Great Year) (Skanderbeg) being an uninterrupted and authentic Albanian continuity. It was the Albanian mountaineers “Djelm te zgiedhun n’mal e n’vrri” (LM, II, 107) (“Chosen men in the mountains and fields”) who represented the purest national consciousness in the final centuries of Turkish occupation, and also in the ferocious confrontation with the other enemy, which appeared after the decline of Turkey. Getting cut and getting killed, Sometimes by Turks and sometimes by Serbs. (LM, XXVIII, 240-241) The total refusal of contamination by the repulsive Asian mentality was necessary in this confrontation, since that mentality was a constant burden on the Albanian world, especially with its various types of manipulations. This was the main reason that Albanian writers made the Highlands a subject of their literary works, just as Fishta did in the Lute of the Mountains, along with some other Albanian poets. The brave mountaineers also preserved historical memories through their popular folk songs, which resembled the works of ancient legendary and Homerian singers of folk rhapsodies, who in ancient Greece sang stories about the Trojan War, just as Homer did in the Iliad and the Odyssey. Many Albanian poets have found inspiration in these popular folk songs, in the events that are sung in them. Gj. Fishta however found deeper inspiration in them, which distinguished him from all other poets in the history of Albanian literature. His songs embody two of the Poet’s favorite moments: the Highlands, in the most narrow meaning of the word, and the hero of that epic song which marks the climax of poetry in the European area. Therefore, Gjergj Fishta, together with his Highlands, is a unique European literary phenomena, and absolutely the greatest continental epic poet of the XX century. This means that in civilized Europe the heroic epic can no longer be created in the fashion of the Lute of the Mountains. So, this literary art, which was begun by Homer, would be brought to an end successfully by Gjergj Fishta, who thus became, as Lasgush Poradeci said, “the greatest epic writer of the century.” In this comparison with the social differences of this civilization, meaning the European civilization, we can imagine the role and the presence of the Albanian mountaineers’ world, in the creation of the epic poetry of Gj. Fishta, and also the great place of this poetry in European literature in general, because this theme would fit Europe and the whole world, with the same ease as the name of Skanderbeg. So, by following this pattern, which is phenomenal from every point of view in European literary art, and attaching the word lute to the word Highlands, which for us and other Balkan peoples symbolizes the epic song, then all Albanians will understand that the syntagma the Lute of the Mountains has become the symbol of the most beautiful poetry that an Albanian poet has ever created, and at the same time it is a symbol of our national poet. It is in this manner that one realized the best connection between ethnicity, the poetic art, and historic truth. Yes, truly the men of the Highlands, The fame and honor of all Albania. (LM, XIX, 224-225) In one word, here is where historic truth intertwines with beautiful art and the popular melos to light up all aspects of Albanian life, because, in the end, epic poetry speaks in the name of the community where it belongs. Therefore it can be said that in this poetic dimension, all Albanians are Malësorë (Highlanders). God did not make Albania For the Cherkesians Turks, Manovs, blacks: But for some “sokola mali” (mountain braves) Who are called “Albanians” by the world, To enjoy her (Albania) son after son As long as there is life. (The Lute of the Mountains, I, 103-109) According to Gj. Fishta, therefore, Albanians are “mountain braves” destined to inhabit and survey the whole space of the Albanian Highlands, after the heroic example set by Dedë Gjo’ Luli of Hoti, Lucë Gjeloshi, Fran Pali of Kelmendi, Mehmet Shpendi of Shala and Tom Nika of Shkreli. In direct connection with the Highlands, the lute and Gjergj Fishta, stand the legendary warriors, and in their midst, there is Dedë Gjo’Luli, to whom the Poet dedicated an entire canto, namely the twentieth canto of the Lute of the Mountains. Therefore, this canto about Dedë Gjo’ Luli is also a biography in verse about the valiant mountain hero, and especially about his majestic work, as a result of all of the previous songs to win freedom, and to make “an independent Albania.” In the order of events in the highlands, one might say that this is the final canto, because the next two cantos - “Lufta e Ballkanit” (The Balkan War) and “Konferenca e Londonit” (The Conference of London) - are events that relate to the Highlands indirectly. Moreover, in these last two cantos, there is no mention of an Albanian hero, so the attention of the readers of “Lahuta” is again focused on the great event of “Dechich,” giving this hero a central position, and making the event of this time more objective than historiography represents it. This is the historical actuality of epic poetry, which speaks of a fuller and more faithful truth, more faithful even than history. 3) Poetry and history It is said that history is written by those who win the battle and who have more greatly influenced the flow of historical events. But, the history that is written by rulers, is not objective, because the way they represent events, is to suit themselves, primarily. This is the reason why Aristotle thinks, “poetry is something more philosophic and loftier than history,” which means that the poet speaks the truth, whereas the historian does not. Gj. Fishta sings: What are those gunshots in Rapshta of Hoti? Dedë Gjo’ Luli, after praying to the Lord, This early morning, before the dawn, With twenty young men, twenty brave men With sparkling eyes and strong hearts, With only seven ‘Mausers’ (rifles) and one ‘Alti’ (revolver), In two barracks are besieged: Sixty ‘Nizams’ lay. The field of ‘Rapsha’ thunders. (The Lute of the Mountains, XXVIII, 113-121) The historic elements are clearly sublimated to the place, time, and people, even within the parameters of how an event could have happened, and not only how it really happened and was conditioned by concrete forces. This is the highest level of objectivity, which Aristotle prefers and emphasizes, asserting that this truth (of poetry) is its own recommendation. Epic poetry differs from other liter- ary types, which bring up existential problems, whether in the form of dilemmas (lyric poetry), or passing from good fortune to defeat (tragedy), or from defeat to good fortune (comedy). Regarding Homer, it is said that he sang of truth: not only the historic truth, but also the mythological and legendary truth, because he sang praises to the gods and the heroes of heroic times and their close relationships with mortal people, in a realistic way, a way that the world of that time understood them. The fact is that the “The Lute of the Mountains” is the most faithful history of the events of the time, and of all the events pertaining to an exalted tribe. Eqrem Çabej says that: “Fishta begins with the small unit of the tribe, and ends with the largest unit, the nation,” and this is the historical conception of epic literature, which aimed to become a national epic. Likewise, the entire unity of the poem should be sought in the spirit of the nation, in the consolidation of the people, of the facts and of the events of the National Renaissance, which resulted in the independence of Albania, “a lady on her own.” The poet achieved this unity by following ‘Buzuku’s’ tradition of the Albanian language, and the written culture of the language. In a figurative sense, we can even say that the whole nation was a “highland,” which the Poet evokes often. Especially in cantos with historical contents – which is to say, cantos with themes from Albania’s glorious past, Fishta learned and assimilated the patriotic mood, because this “highland” was that channel of national expression that fulfilled the demands of all of the Albanian territories, even those of the Arbëresh. His brilliant mind did not get lost in dark oriental mysticism, as happened with some other poets of our literature tradition. Moreover, he wouldn’t try to create a new religion, but he would sing the praises of manhood and the best virtues of humanity, totally free from semantic limitations. In this manner, he and his mountaineers would stand steadfast as models of the national life that speak for themselves, totally free of rhetorical and means of expression and oriental primitivism. But they do not want to change nationality Neither forget language and tradition. Christians and Muslims “Ghegs” and “Tosks” everywhere in Albania Yet are called Albanians. (LM, XXVII 27-31) The Malësia is presented in paradigmatic dimensions to herald the future of a people, which is its freedom. This freedom could become its future because it existed even before among them: it existed in the glorious past, which was the Skanderbegian tradition against the Asians. Freedom is conceptualized in a way that is similar to the source of life in a tree, which on one side absorbs the juice of life from the ground through its roots, and on the other side it accepts the sunlight through its leaves. The roots and the leaves make life possible for a tree, which gives fruit, just as the past and the present of a people make possible its future. Having this comparison in mind, we can freely say that the mountaineers were both the reliable and the powerful root of the epic truth of the Fishtian (concept of) ethnicity, while the perfect form, and still more the brilliant verse which is void of any secrets, are the leaves of life, and the educational and recreational rites of a people, in conformity with the Horatian principle of prodesse et delectare. Meanwhile, the entire composition of The Lute of the Mountains, which is a great, powerful and complicated creative mechanism of Fishta’s extraordinary intuition, is based mostly on Horatio’s principle, notum in novum, because practically everything is somewhat known, and popular. Naturally, all of these values belong, as Injac Zamput says, “to the powerful language of the mountains,” which Gj. Fishta employed to create the epic literary language. As Ernest Koliqi has also noted, Gj. Fishta did not sing of mythic Albania, as De Rada did with nostalgia, neither did he sing of romantic Albania, as Naim Frashëri did; he sang instead of the realistic Albania – the true Albania. That’s why his heroes are true in every respect, in that they embody the song of life and of death. Now we should distinguish heroes of this epos in order to find a place for Dedë Gjo’ Luli, who in every way is more epic than Abdyl Frashëri and Oso Kuka. He is more real and more attractive than some other heroes. 4) The epic characteristics of Dedë Gjo’Luli The truth is that Gj. Fishta even in the designations of the songs, sets apart Oso Kuka, Marash Uci, Tringa, Pater Gjoni and Dedë Gjo’ Luli, in accordance with a generally proper order of events – rather than singling out anyone in particular - because all of them share a common battleground, just as the representatives of Gruda, Hoti, Kastrati, Kelmendi, Kuqi, Trepshi, and Shkreli, pertain to a narrower region, which formerly belonged to the principality of Pulti. However, Dedë Gjo’ Luli is in some way or another more historical and less mythical than the others are. All of the others are in a way his predecessors, while he continues this sacred pledge: Again to enjoy the free life A legacy to him from the First One (LM, XXX, 11-12) Dedë is a noble man, a fighter, and his presentation as a leader is done spontaneously in the midst of the mountaineers. Here we are dealing with the figure of a proud and dignified Albanian, majestic and brave, who did not submit to the Turks, and who was prepared to defend this freedom that was gained with blood. Even though he belongs to a particular unit of mountaineers, he articulates the demands of all: In that Malci, in that Rapsha of Hoti Dedë Gjo’ Luli, a noble man With one Leka squadron, beasts of the brush Began firing on the kings’ soldiers (The Lute of the Mountains, XXVIII, 2-5) In this manner, the flag-bearing unit is a collective leadership, made up of Dokë Preçi, Tomë Uci, Gjeto Gjuka, Marash Luca, Gjeto Toma and Prel Gjoka, and trained and led by Dedë Gjo’ Luli, which in poetic symbolism is triumphal, because, as it is known, the commander always triumphs with his unit and his people. In fact, Dedë Gjo’ Luli concluded this long and strenuous war with the greatest of success, because the Dechichi reality, as a majestic act of the ceaseless energy of the mountaineers, would only be legalized formally by the great powers and a few other Albanian individuals. These individuals, such as Luigj Gurakuqi, who was a co-fighter with Dedë and a collaborator of Ismail Qemali, would continue their work, thanks to the cooperation of external forces. However, it’s common knowledge that others help you only if you help yourself, and in the case under discussion, what was done in London, with the help of Austria (and Italy), and in Vlora as well, merely formalized the heroic acts of the mountaineers of the legendary Dechich, led by Dedë Gjo’ Luli. New York, April 13, 1996. |
