As. prof. Dr. Kahreman Ulqini
|
|
Për kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911 është folur gjithnjë në tubime shkencore e në raste përkujtimesh. Janë bërë hulumtime e studime të ndryshme, por nuk është vlerësuar si duhet e sa duhet ndikimi i Lëvizjes kombëtare. Edhe pse kryengritja filloi me ngut, pak kohë përpara se të shpërthente kryengritja e përgjithshme që ishte caktuar për në muajin maj, pa u bërë asnjë organizim paraprak, pa armatime e mjete të duhura, pa u lidhur besa me viset përreth, edhe pse u përqëndrua në një krahinë të vogël skajore, pati jehonë të fuqishme si brenda ashtu edhe jashtë vendit. Përpara forcave të mëdha ushtarake turke, pas një qëndrese heroike, kryengritësit dhe tërë popullsia kaluan përtej kufirit për t[u strehuar në Mal të Zi. Megjithëkëtë nuk humbi gjithçka. Malësorët trima nuk u gjendën vetëm, të braktisur. Që nga muaji prill pranë tyre shkuan njëri pas tjetrit disa nga veprimtarët më të spikatur të Lëvizjes kombëtare si Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Risto Siliqi, Sali Hoxha, Pandeli Cale, Nuçi Pepo, Xhemal Kondi, Qazim Kokoshi, Fadil pashë Toptani, etj. Ecejakjet e tyre nga Cetina në Podgoricë e deri në ballë të luftës nuk qenë të rastit, ata kishin një mision. Ndihma më e rëndësishme e Lëvizjes kombëtare qe në drejtimin politik. Këtë nuk mund ta kuptojmë mirë pa u njohur më parë rrethanat e atyre ditëve, kur, si zakonisht, asnjë nuk i përkrahu kryengritësit. Përkundrazi gjithçka bëhej për të penguar popullin shqiptar të shkundte zgjedhën turke. Mali i Zi i pabesë e mashtrues kërkonte ta shfrytëzonte kryengritjen për interesat e tija. Kur oficerët e lartë malazezë i këshilluan malësorët të përdornin në luftë flamurin e Malit të Zi, morën përgjigjen: “Krajli i juej nuk asht mbreti ynë”. Asnjëri nga fqinjët nuk donte një kryengritje të përgjithshme shqiptare. Me dëbim të turqve nga Ballkani, me çlirim të Bashkëkombasve kuptonin kryesisht copëtimin e tokave shqiptare, ndarjen e tyre si plaçkë luftë. Serbia arriti deri aty sa ta lajmëronte Qeverinë turke për kohën e shpërthimit të kryengritjes. Bullgarët më parë dëshironin që viset e paçliruara të Ballkanit të mbeteshin nën zgjedhën turke se sa një Shqipëri autonome ose të pavarur. Fan Noli dhe Faik Konica u takuan me konsullin grek në Boston për t’i kërkuar qëndrim miqësor ndaj kryengritjes shqiptare. Përgjigja s’vonoi. “Qeveria greke do ta ndihmojë kryengritjen shqiptare, do ta popullarizojë atë, do t’u dërgojë kryengritësve armë, veshmbathje, ushqime, etj. me kusht që kryengritja të bëhet vetëm në tokat në veri të lumit Shkumbin”. Austro-Hungaria në fillim këmbëngulte për status quo e kur kryengritja mori hov, ajo e trajtoi si çështje malësorësh, si punë e brendshme e Turqisë, një vatër zjarri që duhej shuar me dhënien e koncesioneve të karakterit lokal. Trysni të fuqishme politike përplaseshin mbi kryengritësit. Për t’i bërë ballë situatave të vështira e kontradiktore, tejet të rrezikshme jo vetëm për malësorët, por edhe për Lëvizjen kombëtare në përgjithësi, u kërkua prania e Ismail Qemalit. Nga përmbajtja e letrës që Fadil pashë Toptani i shkruante nga Cetina më 8 maj 1911 Thanas Tashkos në Egjipt, kuptohet rëndësia e çështjes. “Jemi tue pritë dita këtu në Mal të Zi e na ka ba me ditë se shpejt ka me ardhë e me uzdajë të zotit, punët po shkuen mbarë e Isamil Qemali me arrijt shpejt, atherë kemi me mujt me ba guvernë provizore e me diktue Shqipninë e lirë karshi Evropës me nji kondicion qi me kenë nën hije të Turqisë”. (Këtu e ka fjalën F. Toptani për autonomi). Ismail Qemali arriti në Cetinë në fund të majit dhe menjëherë filloi sondazhe e bisedime me autoritetet malazeze e diplomatë austrohungarezë, turq e të tjerë. Ismail Qemali kishte diskutuar e ishte marrë vesh me udhëheqësit e kryengritjes, veçanërisht me burrin e urtë Dedë Gjo’ Lulin dhe kështu u bë e mundur që më 23 qershor të paraqiteshin e të miratoheshin kërkesat e kryengritësve në Kuvendin e Greçës. Mosha e shtyer (ishte 67 vjeç) e ndonjë rrethanë tjetër nuk e lejuan Ismail Qemalin të shkonte vetë. Tekstin e kërkesave e lexoi Luigj Gurakuqi. Por në Greçë nuk kaloi gjithçka lehtë. U desh të mposhtej krahu promalazez në gjirin e parisë. Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi me shokë arritën të shmangin përçarjen e së fundi një zëri u miratua Memorandumi mbi vendimet e dhanuna prej Kuvendit të Përgjithshëm të krenëve shqiptarë në Greçë më 10/23 të qershorit 1911 si përgjegje të proklamacionit të Shefqet Durgut Pashës. Më 27 qershor diplomati austro-hungarez në Cetinë ia përcolli tekstin e memorandumit Ministrisë së Punëve të Jashtme në Vjenë. Gazeta “Liri e Shqipërisë” që dilte në Sofje e botoi më 20 korrik ashtu siç ishte në shqip e frëngjisht, kurse gazeta “La nazione Albanese” më 31 gusht në italisht. Mirëpo të bën përshtypje botimi i memorandumit më 25 qershor në “Nue Freie Presse” të Vjenës në gjermanisht dhe në “Le Moniteur Oriental” të Parisit më 26 qershor, pra 2-3 ditë pas shpalljes së tij në Greçë. Kërkesa e thirrje për provincë shqiptare autonome gjatë gjysmës së parë të vitit 1911 dolën nga vise të ndryshme: më 16 janar, në prill, më 1 maj e më 5 maj, por nuk mund të krahasohen me Memorandumin e Greçës. Ai është më i plotë, më i qartë, rrok tërësinë e elementeve të një njësie administrative autonome mbi bazën e identitetit kombëtar. Me memorandumin e Greçës malësorët u pajisën me program kombëtar, kryengritja e tyre arriti fazën kulminante. Dymbëdhjetë kërkesat e tij, janë përfitim i Lëvizjes kombëtare për kryengritjen e përgjithshme që do të shpërthente më 1911. Aty nuk ka asnjë ide, asnjë fjalë për venome lokale. Diplomati austriak Gizël i shkruante më 4 gusht Vjenës: “Agjitatorët e pashpirt, ndërmjet tyre i famshmi për të keq Gurakuqi, i këshillojnë (malësorët - K. U.) për të rezistuar deri në fund”. “Përveç kësaj, malësorët janë të lidhur me librin e Kuq të Ismail Qemalit, i cili as që do t’ia dijë për koncesionet e veçanta të akorduara malësorëve”. Lëvizja kombëtare i dha publicitet Kryengritjes. Duhen përmendur gazetat “Dielli” e “Flamuri” në Boston, “Liri e Shqipërisë” në Sofje, “Shqiptari” në Stamboll dhe almanaku “Shqiptari i ilustruar” në të cilin Hasan Prishtina botoi artikullin “Kryengritja e malësorëve të Shkodrës”. Kolonitë shqiptare iu përgjegjën fushatës për mbledhjen e ndihmave në dobi të kryengritjes. Kontribuan: “Shoqëria e zezë për shpëtim”, shqiptarët e Bukureshtit, arbëreshët e Piana dei Grecit që punonin në Nju Jork. Shoqëria “Vëllazëria” e Misirit dha të holla për të blerë armë, punëtorët shqiptarë që gjendeshin përkohësisht në Dalmaci jepnin katër fjorinta në javë për të ushqyer familjet e kryengritësve. Në mbledhjen e 12 korrikut të shoqërisë “Dëshira” në Sofje, Kristo Luarasi në mes të tjerash deklaroi: “... edhe kafshatën e gojës kemi për ta nda me malësorët”. Gazeta “Liri e Shqipërisë” hapi një fushatë për të ndihmuar të plagosurit e të mbeturit rrugëve. Në mitingun që organizoi shoqëria “Besa-Besë” në Boston më 4 qershor në përkrahje të malësorëve, Fan Noli iu drejtua pjesëmarrësve: “Sot Shqipëria po lufton kundër Turqisë si në kohë të Skënderbeut, këtë njeri s’mund të mohojë. Duhet të fitojmë se ndryshe jemi të humbur”. “Edhe një zë thërret e buçet:” Luftë, luftë gjer në fund”, po lufta zotërij do të holla dhe këtë ndihmë s’na e jep njeri. Evropa po shikon luftën heroike t’atyre trimave malësorë dhe s’bëri asnjë lëvizje që t’u ndihë. Do t’i lerë ta zgjidhin punën vetë me turqit”. “Luftëtarët tanë janë të urët dhe pa fishekë. Si do të luftojnë pra? A ka gjë më të tmeruar se sa të jesh i zoti ta thyesh armikun tënt dhe të mos kesh vegla?” Noli atë fjalim të gjatë e përfundon: Ashtu presin dhe bajraktarët tanë. Dhe tani kanë shpresë më të madhe se delegatin e tyre e dërguan jo në dhe të huaj, por në vëllezërit e tyre, në shqiptarët e Amerikës. A do ta kthejmë zotrij? Jo! në jeni njerës, jo në jeni burra, jo në jeni shqiptarë. Shqipëria na kërkon ndihma. Le t’i apim panumruar. Shqipëria kërkon luftëtarë, të rendim te thirrja e saj. Le të sulemi nën f1amurin e kuq në f1agë të luftës që të na dridhësohet trupi nga dehja e barutit, që të ndizet shpirti nga zjarri i shenjtë i Lirisë dhe le të vdesim dyke thirrur: Rroftë Shqipëria!”. Një tjetër fjalim mbajti Kolë Rodhe. U mblodhën mbi 4000 dollarë, por fatkeqësisht një pjesë e tyre u përvetësuan nga aventurieri shkodran Jak Guga që ishte paraqitur si përfaqësues i Komitetit të kryengritësve “Vdekje o liri”. Zonja dhe zotërinj të nderuar, më falni se po zgjatem rreth kontributit të shqiptarëve në SHBA për kryengritjen e Malësisë së Madhe. Këtë e bëj jo vetëm pse gjendem i pranishëm këtu përpara jush, por edhe për të treguar se sa i madh qe ai kontribut. Dashamirësja e kombit tonë, ajo që malësorët e thirrën Krajlica e MalësisëM. Edit Durham dërgoi nga Podgorica dy telegrame për në SHBA. I pari i drejtohej Faik Konicës: “Të hollat u muarrë. Në mos u bashkofshin menjëherë të krishterë e muslimanë atdheu humbi. Turqët janë fare brutalë”. Telegrami i dytë u drejtohej “Atdhetarëve shqiptarë t’Amerikës”: “Të hollat u muarrë. Duhen edhe të tjera. Kryengritja madhohet. Shqiptarët hupnë ca vise. Turqit djegin fshatra. Mirdita dhe Shala u ngritnë”. Noli dhe Konica e drejtuan fushatën e mbledhjes së ndihmave. Bëhet një listë e gjatë e atyre që kontribuan: Komisioni në Sait Louis, në Mançester, shqiptarët e Hadsonit, të Milfordit, Shoqëria “Mbarësi e Luarasit”, Dega kishtare e Marlboros, Kisha e Shën Gjergjit, Shoqëria korçare “Arësimi”, etj. Të shumtë qenë edhe individët, në mes të cilëve Zoi Kostopulli, Pande P. Dimitri, Thoma Anastasi, Koli Stefani, Dimitri Minga, etj. Nuk duhet lënë pa u përmendur pasaniku amerikan nga Çikagoja, Charls R. Crane, që dha për malësorët 500.000 frang. Më vonë, M. E. Durham në kujtimet e saj shënoi se nga shqiptarët e Amerikës u dërguan para me të cilat u paguan faturat e bukës së ngrënë nga malësorët kryengritës. Kishin katër muaj që luftonin me bukë e ujë, me ndonjë përjashtim të rrallë. Nga shqiptarët e Amerikës u regjistruan edhe vullnetarë për t’u bashkuar me kryengritësit, disa nga të cilët arritën në Mal të Zi si Themistokli Pollo e Gore Dindi, por u internuan nga Qeveria malazeze. Memorandumi i Greçës pat jehonë dhe nxiti një lëvizje të gjerë politike brenda vendit dhe në kolonitë. Dervish Hima në artikullin e botuar në gazetën “Shqiptari” më 30 qershor e këshillonte Qeverinë turke të ndryshonte qëndrimin ndaj shqiptarëve, të plotësonte kërkesat e malësorëve se “ndryshe çështja shqiptare e Malësisë, në mos sot, nesër, do të pasohet nga një kryengritje dhe më shkatërrimtare për Perandorinë Osmane”. Jani Vruhu bënte thirrje nga Egjipti: “Kërkesat e malësorëve duhet të jenë për të gjithë Shqipërinë”. Diplomati austriak Palavicini i shkruante nga Janina më 10 korrik Erentalit se “shqiptarët simpatizojnë malësorët dhe kauza e tyre konsiderohet si çështje kombëtare”. Më 20 korrik anëtarët e Shoqërisë “Bashkimi” në Kostancë u deklaruan solidarë me të gjithë shqiptarët dhe kërkuan nga Qeveria turke “t’u zbatojë të tanë shqiptarëve venomet që iu dhanë malësorëve”. Në mitingun e Manastirit të Cepos në Gjirokastër më 21 korrik morën pjesë 800 vetë. Pjesëmarrësit në mes të tjerash kërkonin “organizimin dhe privilegjet që do t’i dhurohen Malësisë të aplikohen në të gjithë pjesët e Shqipërisë, në vilajetet Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë”. Më 31 korrik në miting te Ura e Drashovicës u shpreh përkrahja ndaj malësorëve dhe u miratua një memorandum i njëjtë me atë të Greçës. Po ato kërkesa dolën edhe nga mitingu në Qafën e Sinjës (Berat) më 1 gusht. Hilë Mosi shkruante ato ditë: “në Kosovë ka afër 20 çeta të cilat janë betuar që deri sa të fitojnë ato të drejta që u janë dhënë malësorëve, të mos kthehen”. Kështu Lëvizja kombëtare ia arriti qëllimit të lidhte kryengritjen e Malësisë së Madhe me të gjitha viset shqiptare. Reszistenca e mëtejshme e kryengritësve u bë e pamundur me marrëveshjen turko-malazeze të 28 korrikut nën trysninë e Austro- Hungarisë e të Rusisë. Krajl Nikolla u preu çdo ndihmë malësorëve dhe i dëboi. Për këtë M. E. Durham ka shkruar: “kurrë ndonjëherë nuk është tradhëtuar kaq poshtërsisht një popull”. Vërtetë, kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 dështoi, por gjaku i derdhur dhe ndërgjegja për t’u f1ijuar për çështjen kombëtare është lavdia më e madhe e atyre burrave, është krenaria e përhershme e të gjithë shqiptarëve. |
The uprising of the Great Highlands, which occurred in the year 1911, is frequently discussed within scientific gatherings and memorial occasions. Different studies and investigations have been done, but the influence of this National Movement is not appreciated appropriately, nor as much as it should be. The uprising started quickly, slightly before the general uprising which was scheduled to erupt in the month of May. And even though it began without any preliminary organization, without the necessary armament or means, without entering into a covenant with the territories around, and despite the fact that it was concentrated in a small outer border region, it had a powerful effect both inside and outside of the country. Faced with a large Turkish military force, the insurgents and the whole population fought heroically, then crossed the border to find shelter in Montenegro. Nevertheless, not everything was lost. The brave mountaineers were not alone, or abandoned. Beginning with the month of April, some of the most distinguished activists of the National Movement, such as Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Risto Siliqi, Sali Hoxha, Pandeli Cale, Nuçi Pepo, Xhemal Kondi, Qazim Kokoshi, Fadil Pashë Toptani etc. went over to meet with the insurgents. Their frequent travels from Cetina to Podgorica and even to the battle front, were not coincidental; the activists had a mission. The most important aspect of the National Movement was political. We cannot understand this very well without knowing the conditions of those days, when, as usual, no one supported the insurgents. On the contrary, everything was done to obstruct the Albanian people from shaking the Turkish yoke. The deceitful and fraudulent Montenegro sought to use the uprising for its own interests. When high ranking Montenegrin officers counseled the mountaineers to use the Montenegrin flag in battle, they were told: “Your Krajl (king) is not our Mbreti (king).” None of the neighbors wanted a general Albanian uprising. The expulsion of the Turks from the Balkans, and freedom to their compatriots, meant for them chiefly the partitioning of Albanian lands and dividing them like spoils of war. Serbia went as far as to notify the Turkish Government of the time scheduled for the uprising. Bulgaria preferred rather that the occupied regions of the Balkans remain under the Turkish yoke, than to see Albania become autonomous or independent. Fan Noli and Faik Konica met with the Greek counsel in Boston to ask him for a friendly stance toward the Albanian uprising. The answer came quickly: “The Greek government will help the Albanian uprising, popularize it, send the insurgents arms, clothes, food etc, but on condition that the uprising be confined to the territories north of the Shkumbin River.” At first Austro-Hungary insisted on the status quo, and when later the uprising moved forward forcefully, it viewed it as a mountaineers’ issue, as an internal affair of Turkey, and as a fire that should be put out by making local concessions. Strong political pressure was put on the insurgents. To successfully overcome the difficult and contradictory situations, much too dangerous not only for the mountaineers, but also for the National Movement in general, the presence of Ismail Qemali was asked for. On May 8th, 1911, in Cetina, Fadil pasha Toptani wrote a letter to Thanas Tashko in Egypt, and from this letter we can tell of the importance of this matter. “Everyday we are waiting here in Montenegro for Ismail Qemali, and he has let us know that he will come soon and with faith in God, if things go well, then we will be able to have a provisional government and a free Albania in Europe, but on condition that it remains in the shadow of Turkey.” (Here F. Toptani means autonomy). Ismail Qemali arrived in Cetina at the end of May, and immediately started probing and talks with the Montenegrin authorities, Austro-Hungarian and Turkish diplomats, and others. Ismail Qemali had arrived at an agreement with the leaders of the uprising, and especially with the wise man Dedë Gjo’ Luli, and this made it possible, for the requests of the insurgents to be presented and approved by the Greça assembly of elders on June 23rd. However, his advanced age (he was 67 years old) and other circumstances, did not permit Ismail Qemali to go himself. Luigj Gurakuqi read the text with the demands. But in Greça not everything went smoothly. It was necessary to overcome the pro-Montenegro wing of the local dignitaries. Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, and their friends were able to avoid dissension, and finally the Memorandum on the decisions of the General Assembly of Elders of the Albanian leaders in Greça on June 10/23, 1911, as an answer to Shefqet Durgut Pashë’s proclamation, was approved unani- mously. On June 27th, the Austro-Hungarian diplomat in Cetina sent the memorandum to the Ministry of External Affairs in Vienna. The newspaper “Liri e Shqipërisë” (“The Freedom of Albania”) in Sofia, published the document on July 20, in Albanian and French, while the newspaper “La nazione Albanese” (“The Albanian Nation”) published it on August 31 in Italian. It was impressive to read the publication of the memorandum on June 25 in “Nue Freie Presse” in Vienna in German and in “Le Moniteur Oriental” in Paris on June 26, 2-3 days after its announcement in Greça. Demands and calls for an autonomic Albanian province during the first half of 1911 came from different regions: on January 16, in April, and on the1 st and 5th of May, but they cannot be compared with the Greça Memorandum. This one is more complete, more concise, and embraces all of the elements of an autonomic administrative unit, based on national identity. With the Greça memorandum, the mountaineers were provided with a national program, and their uprising reached the culminating phase. Its twelve demands are the creation of the National Movement for the general uprising, which would begin in 1911. There are no ideas, or words about local privileges in it. Austrian diplomat Gizel wrote on August 4 to Vienna: “Heartless agitators, among them the notorious Gurakuqi, council them (the mountaineers – K.U.) to resist to the end.” “Besides, the mountaineers are strongly attached to the Red Book of Ismail Qemali, who does not give a hoot about specific concessions granted to the mountaineers.” The National Movement gave publicity to the uprising. We should mention the newspapers “Dielli” (“The Sun”) and “Flamuri” (“The Flag”) in Boston, “Liri e Shqipërisë” (“The Freedom of Albania”) in Sofia, “Shqiptari” (“The Albanian”) in Istanbul and the almanac “Shqiptari i ilustruar”(“The Illustrated Albanian”) where Hasan Prishtina published the article, “The uprising of the Shkodra mountaineers.” The Albanian colonies supported the campaign to raise funds for the benefit of the uprising. Contributions came from the following: “Shoqëria e zezë për shpëtim” (“The black association for salva- tion”), the Albanians of Bucharest, the “Arbëreshët” (“Italian- Albanians”) of Piana dei Greci who were working in New York. The association “Vëllazëria” (“The Brotherhood”) of Misir (Egypt) gave money to buy arms, the Albanian workers who were temporarily in Dalmatia were giving four Forints (Hungarian coins) per week to feed the insurgents’ families. At the July 12th meeting in Sofia of the “Dëshira” (“The Desire”) association, Kristo Luarasi, among other things declared: “…we’ll even share the bread of our mouths with the mountaineers.” The newspaper “Liri e Shqipërisë” (“The Freedom of Albania”) opened a campaign to help the injured and those who were abandoned in the streets. At the meeting that was organized by the “Besa-Besë” (“Sacred pledge”) association in Boston on June 4 to aid the mountaineers, Fan Noli addressed the participants as follows: “Albania today is fighting against Turkey as she fought in Skanderbeg’s time; no one can deny this. We must win, otherwise we are lost.” “A voice cries outloud: ‘War, war to the end,’ but the war, gentlemen, needs money and nobody is going to give us money. Europe is watching the heroic war of those brave mountaineers, but has not made a move to help them. She is going to let them solve their problems with the Turks by themselves.” “Our fighters are hungry and without bullets. How are they going to fight then? Is there any thing more terrible than to be able to conquer your enemy and to not have the means?” Noli ends his long speech in these words: “This is what our bajraktars (chief of the bajrak, chieftain – M.C.) are doing - waiting. But now they have more hope, because they sent their representative not to a foreign land, but to their brothers, to the Albanians of America. Are we going to turn him back, gentlemen? No! Not if you are human, not if you are men, not if you are Albanians. Albania is asking for our help. Let’s help her to the hilt. Albania is looking for fighters. Let’s answer her call. Under cover of our red flag let’s rush into the war’s blazing flames, so our bodies will tremble from the intoxication of gunpowder, so our souls will ignite with the sacred fire of liberty, and we die crying: Long Live Albania!” Kolë Rodhe held another speech. Over $4000 was collected, but unfortunately a part of it was embezzled by the Shkodran adventurer Jak Guga, who pretended to be a representative of the insurgents’ Committee “Vdekje o liri”(“ Freedom or Death”). Honorable ladies and gentlemen, I apologize for going on and on about the contributions of the Albanians in the USA for the Great Highlands uprising. I do this not only because I am here among you at this time, but also to tell how great that contribution was. An admirer and a friend of our nation, whom the mountaineers called Krajlica e Malësisë (The Queen of Malësia), M. Edith Durham sent from Podgorica two telegrams to the USA. The first was addressed to Faik Konica: “We received the money. If the Christians and Muslims do not unite immediately, the homeland is lost. The Turks are totally brutal.” The second telegram was addressed to the “Albanian patriots of America”: “We received the money. More is needed. The uprising is spreading. The Albanians lost some regions. The Turks are burning villages. Mirdita (Region in Northern Albania-M.C.) and Shala (Region in Northern Albania-M.C.) have taken up arms.” Noli and Konica directed the fund-raising campaign. The list of those who contributed was long. It included: the Commission in Saint Louis, in Manchester, the Albanians of Hudson, and Milford, ”The Welfare of Luarasi” Society, the church branch of Marlboro, the Church of Shën Gjergji (Saint George), the Korça association “Arësimi”(“ Education”), etc. The list includes also many individuals, among them: Zoi Kostopulli, Pande P. Dimitri, Thoma Anastasi, Koli Stefani, Dimitri Minga and others. We should not fail to mention the rich American from Chicago, Charles R. Crane, who gave for the mountaineers 500,000 Francs. Later, M. E. Durham noted in her memoirs that the money sent by the Albanians in America paid the bills to feed the insurgent mountaineers. They had been fighting for four months living on bread and water only, except on rare occasions. Some Albanians in America also signed up as volunteers to fight alongside the insurgents. Several of them, such as Themistokli Pollo and Gore Dindi, arrived in Montenegro, but the Montenegrin government interned them. The Greça Memorandum had wide repercussions, and spurred a large political movement inside the country and in the colonies. In an article published in the newspaper “Shqiptari” (“The Albanian”) on June 30, Dervish Hima counseled the Turkish government to change its attitude toward the Albanians, and meet the demands of the mountaineers, “otherwise the Albanian problem of the Highlands, if not today, tomorrow would be followed by an even more destructive uprising for the Ottoman Empire.” Jani Vrahu was appealing from Egypt: “The mountaineers’ demands are valid for all of Albania.” The Austrian diplomat Palavicini wrote to Erental from Ioannina on July 10: “that the Albanians sympathize with the mountaineers and their cause is considered a national matter.” On July 20, the members of the “Bashkimi” (“The Unity”) Society in Costanca declared their solidarity with all Albanians, and asked the Turkish government “to grant to all Albanians the same rights as those given to the mountaineers.” A rally at the Monastery of Cepo in Gjirokastra on July 21 attracted 800 people. The participants asked, among other things, that “the organization and the privileges that would be granted to the Highlands be applied to all parts of Albania;” in the provinces of Kosova, Manastir, Shkodra and Ioannina. On July 31, at a rally at the Ura e Drashovicës (Bridge of Drashovica), there were expressions of support to the mountaineers and a memorandum was approved, the same as the one in Greça. Identical demands also came from the rally in the Qafa e Sinjës (Gorge of Sinja) (Berat) on August 1st. Hilë Mosi wrote in those days: “In Kosova there are about 20 military squadrons, which have sworn not to come back home until they win the same rights which were given to the mountaineers.” The National Movement accomplished its goal to connect the Great Highlands uprising with all Albanian territories. Further resistance by the insurgents became impossible, due to the Turkish-Montenegro agreement on July 28, under the pressure of Austro-Hungary and Russia. King Nikolla cut off all aid to the mountaineers and expelled them. M. R. Durham has written: “Never has a people been betrayed so basely.” True, the Great Highlands uprising of the year 1911 failed. But the blood which was shed and the willingness to sacrifice oneself for the national cause, is the greatest glory of those men, and the eternal pride of all Albanians. |
